47503 SDC11022
§ 29. Alternacje spółgłoskowe
Jak już poprzednio niejednokrotnie wskazywaliśmy, w języku scs. i ps. w różnych formach wyrazowych, jak też w wyrazach pochodnych przejawia się alternacja (wymiana) spółgłosek lub grup spółgłoskowych, będąca wynikiem różnych procesów fonetycznych. Dokonajmy tutaj w tym zakresie syntetycznego przeglądu.
1) | : « g : a?, X '■ *— alternacje będące wynikiem palatalizacji I spółgłosek tylnojęzykowych i odpowiedniego ich przesunięcia artykulacyjnego ku przodowi języka w różnych kategoriach wyrazowych i w różnych formach, np. tiltki: t/tće, bogt: boże, duyt : dule itp. (zob. § 12, b, tam dalsze przykłady).
2) s : y : | —w wyniku przejścia s w % i palatalizacji I % w f, np. w formach aor. sygm. I, por. riste : riyomo : rilą itp. (zob. § 22, c).
3) k | e, h | f 11, x : ■*’ — wynik palatalizacji II i III spółgłosek tylnojęzykowych i ich przesunięcia artykulacyjnego ku przodowi języka, np. vltkt: vhci, bogt: bo%i || bozi, duyb : dusi, ktnągyni : konątgb || ktnązb itp. (zob. § 12, c, d, tam dalsze przykłady).
4) 1 : !, z : ź — w wyniku palatalizacji spółgłosek szczelinowych przez j, np. pbsati, pisali : pilą, nosili : nośą, mazati : mażą, voziti : vożq itp. (zob. § 16, b).
5) k, g : !(t) — szczególny w języku scs. wypadek palatalizacji w grupie kt (gt), np. ręką : relti < *rekti, mogą : molti < *mogti itp. (zob. § 16, c).
6) sk : It, zg : żd — w wyniku palatalizacji i dysymilacji, np. iską, iskałi : iltą, ilteli, rózga : raźdije (rażdbje) itp. (zob. § 16, b, 2).
7) t : t : lt, d : d : żd — alternacje będące wynikiem palatalizacji przez samogłoski przednie, najczęściej przez i oraz j, np. svitt> : srltiti : sriltą, svllta\ rodb : ro-diti : rożdą itp. (zob. § 16, b, 4).
8) st : st : lt, zd : zd : żd — w wyniku palatalizacji przez i, i oraz j, np. pustiti: pulto, gvozdb, prigrozditi : prigyożdą itp. (zob. § 16, b, 4).
9) p : p': pi, b : łf : bt, v : ó : vl, m : m : ml — wynik palatalizacji spółgłosek wargowych, słabszy — pod wpływem samogłosek przednich, najczęściej przez i, mocniejszy — pod wpływem/, np. kupovati: kupiti: kuplą, kupią, luby, lubostt: lubili -.lubią, lubą, lovb* łów’ : loviti : lovlą, lovą, jtmą : jbtnefi : prijemlą, prijemą itp. (zob. § 16, b, 8).
11) u :y s og : U,y : | s U : d, np. duyh, duła : dyyati\ dygati, dyyają : do-,ąrtątt, dtyrtą (czasownik jednokrotny), dtxt, por. poi. dychać, oddychać : tchnąć, westchnąć, dech, tchu.
12) i : y, np. posilą obok pollą sg posslją, posilati : iter. posyłają, posylati, por. poi. posiać: posyłać.
13) u : y : u : ov : av Sg 5ji: u; Sg : ohj np. sługo : slulati : slylali; sluti 'słynąć’: słot o : slava.
14) i : oj (dawny dyftong oi zachowany przed samogłoską), np. piti < *poiti 'śpiewać' : poją < *poio-m, por. ros. pet, poju.
15) »': bj lub ij < ti: li (aj): oj\ i '.i: oj g ej: oj, np. viti : vtją, viją; viti : vintct; zavojb,povojb, por. poi. wić: wiją: wieniec: zawój, powój) cvisti < *kvisti: cvito g *kvito, por. poi. kwitnąć, gwar. także kwili : kwiat; oisiti : nlsiti, svitati : svititi, sveti, por. poi. wisieć : zawiesić, Iwitać : Iwiecić, lwiąt.
16) i : r < « : i, np. ćbtą : ćisti < *ćitti, ćisi g *ćitso (aoi. sygm. I), ćbtą : iter. Utają) svbtlti 'świecić się, błyszczeć’ : svitati 'świtać, dnieć’; btrati : iter. sibirati, por. poł. brać : zbierać.
17) ’«(ju) < eu : u < ou : i < u, np. bludą < *bjudą, biust i < *bjudti 'strzec’ : buzią < *budją, buditi 'budzić’ : biźdą g *bidjq, boditi 'czuwać’.
18) /£<«/: /a < ol, 9<d:h np. vllką g *velkq : oblako || *obvolkr> 'obłok’, tlćką < *velką, vlilti < *vełkti : v[ki, por. izvhks (part. praet. act. I) 'wywlókłszy, wyciągnąwszy’; w zależności od istniejących warunków fonetycznych występują nie przestawione ol, el obocznie do przestawionych la, li, np. kolą g *kolją 'kolę, kłuję’ : klati < *kolti, metą < mełją 'mielę’ : mliti < *melti (zob. § 18).
19) w : ir, w : rl < er, w : ri i er :j,ri jl er : or, or : ar < or : 6r, np. mirą : iter. umirają, tatrą : inf. mrlti g *merti, tatrą, mriti < *merti : simrttb — stmptb, mrttm = = mfttib, umrth = wafli, mriti < *merti : mon, moriti : umarati < umarjati, por. poi. oboczności mrą : umieram : mrzeć : Imierć : martwy, Umarł : mór [pomór) : morzyć : umarzać; warto też zwrócić uwagę na oboczne grupy nie przestawione i przestawione, np. orati, orą g orją : rolo jg *ordlo, borą < bor ją ‘walczę’ : brali < *borti, moriti, mon : mriti > *merti.
20) { : g; |: tn, tm; tri : m; mi : im; ą : on, g: |m, om :ym, np. pąti : pąto 'pęto', pątt 'droga’, pąti : ptną, jąti: jtmą, naiwną : nacinają, stźbmg 'ścisnę’ : sożimają, por. też stiąti: stiimati, poi. wyżymać; pąti : opona 'zasłona’, por. poi. opona, przepona; dąti 'dąć, dmuchać’ : dimą\ dtmą : nadymają; zasada oboczności polega na tym, że samogłoska nosowa występuje w pozycji przed spółgłoską (dawne ps. połączenia em, en > ą, on, om > ą), natomiast spółgłoska nosowa jako alternant utrzymuje się przed samogłoską, por. pąti < *penti, ale ptną itp.
21) | : u — wyjątkowa stara oboczność ps. występująca w tych samych formach wyrazowych, np. nąditi i nuditi 'zmuszać', nąźda i nuźda 'przymus, konieczność', por. poi. nądza i nuda; mąditi i muditi 'zwlekać.
Jak widać z przytoczonych wyżej przykładów, w niektórych wypadkach zachodzę liczniejsze szeregi apofoniczne w pokrewnych wyrazach i ich formach, por. 1-4, 10, 12, 19, 20, 21.
b. Alternacje nowsze
Alternacje samogłoskowe nowszego pochodzenia (nieapofoniczne) powstały pod koniec epoki ps., a także w samym języku scs., podobnie jak w pozostałych językach słowiańskich. Należą tu przede wszystkim oboczności wynikające ze zmian w zakresie jerów, mianowicie wymian, zaniku i wokalizacji tych samogłosek, o czym była już poprzednio mowa (zob. § 19, c). Stąd wywodzą się oboczności takie, jak ś : o, * : e, t : o, b, t : o, np. dwa : dtvl zam. dovi, otbcb : otect, hźt : loźt, por. stpol. leż ‘kłamstwo’, otbca : otca, hgati : łgali itp.
Czasem trafia się niesystemowa wymiana o : e będąca wynikiem fonetycznej asymilacji na odległość; o w sylabie przed następną sylabą z samogłoską przednią może przejść w e, np. dobro, ale compar. n. debrije zam. dobrlje itp.
112 8 Podstawowe wiadomości... 113
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Ulotki i banery! Do startu gotowi, start!(część II) Jak już poprzednio wspominałam ulotki i banery t
ScannedImage 50 zróżnicowania jego kształtu. Jak już przekonywałem w poprzednich rozdziałach, opozyc
skanowanie0008 (29) 74 Postępując jak poprzednio, ustalić wzorem (5*3) taki przepływ,aby manometr ró
skanuj0104 DOBA NOWOPOLSKA (od połowy XVIII wieku do roku 1939) 22. PRZEŁOM OŚWIECENIOWY Jak już wie
CCF20110330 004 Jak to stwierdzono już poprzednio, specyfika analizy sensorycznej polega na tym, że
CCF20120108 012 §29. Z kolei spółgłoski funke.-joEa9.riie: miękkie alternu.ia £ twardymi, np.; 1_
56824 SDC11009 jw., wers 13, i inne formy omawiane już poprzednio w związku z przymiotnikami odmiany
Obraz?5 16 Podstawy dydaktyki ogólnej* 4. Podstawowe pojęcia dydaktyczne Dydaktyka, jak już mówiliśm
57 6 W języku sch. — jak już wspomniano — nie ma wymiany spółgłosek twardych i miękkich (spalatalizo
skanuj0015 (339) — 75 ZARYS WIEDZY O TURYSTYCE5.13. WPŁYW I ZADANIA MEDIÓW Jak już wspomniano, donie
więcej podobnych podstron