skanuj0009

20 WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU NAUKA

znawczej i przedmiotowej¹. Nietrudno zauważyć, choćby w świetle dotychczasowych uwag, iż faktycznie stosowano w charakterystyce nauki wymienione ujęcia oraz dalsze ich odmiany. Co można powiedzieć na temat ich wartości epistemologicznej oraz różnic w przedstawianiu obrazu nauki? • Sili

Wypada najpierw rozproszyć obawy, jakoby podejścia te musiały być całkowicie jednostronne i ciasne. Naukę-język daje się przecież badać i determinować nie tylko jako syntaktycznie ujęty system znaków, lecz także w aspekcie pragmatycznym, a więc w stosunku do człowieka jako twórcy i odbiorcy językowych sformułowań, oraz semantycznie, a więc w relacji do rzeczywistości, której dotyczy język. Podobnie ujęcie poznawcze nauki nie wyklucza obok formalnych (logiczno-metodologicznych) i epistemolo-gicznych także dociekań humanistycznych nad poznaniem jako sferą ludzkiej kultury. A znowu przedmiotowe podejście do nauki nie musi się zamykać w jakichś ramach jej ontologii, czy nawet ogólnej teorii i historii kultury. Potraktowanie nauki-przedmiotu jako specyficznego zjawiska kulturowego pozwala uwzględnić także jego moment logiczny, epistemologiczny i technologiczny².

Ponadto w jakimkolwiek determinowaniu nauki można wskazywać jej genezę, strukturę i funkcjonowanie tudzież jej zastosowania, czyli określony charakter instrumentalny. Wszystkie wyżej zasygnalizowane ujęcia, choćby traktowane możliwie uniwersalnie, prowadzą do rozmaitych uporządkowań treści terminu nauka. Wyraźnie odmiennie zaś wypada pełniejsze przedstawienie natury nauki przy poszczególnych podejściach. Dotyczy bowiem tej samej nauki ogólnie wziętej, ale widzianej w perspektywie różnych jej aspektów. A to, w przypadku tak złożonego i bogatego zjawiska, jakim jest nauka, wystarcza do istotnego zróżnicowania. Praktycznie przeto pełniejsze charakterystyki nie powinny się ograniczać do jednego tylko podejścia. Pomijając już to, że łatwo mogą powodować nieporozumienia co do określenia nauki, zubożają jej obraz i przede wszystkim nie ukazują rozmaitych stron nauki w ich wzajemnych relacjach i odpowiednich proporcjach. Spróbujmy to uwidocznić na przykładzie obiegowych definicji nauki, które uwzględniają wyłącznie lub głównie jedno podejście.

Do ujęć językowych należy twierdzenie/ że nauka -to poprawnie zbudowany język (a więc informatywny, precyzyjny i zawierający terminy teoretyczne, uprawomocnione empirycznie) albo system znaków w postaci pojęć, kategorii określeń pomiarowych, definicji, praw i hipotez, tworzących teorię jakiejś dziedziny. Definicje te,, choćby najszerzej rozwinięte i'objaśnione, nie przedstawiają w należyty sposób roli antropologicznego i kulturowego aspektunauki³. Dziś zaś nie da się tego pominąć, jak również osobnego mówienia o instytucjonalnej i technologicznej stronie wiedzy naukowej.

. Podejścia poznawcze mają najdłuższą tradycję. Niewątpliwie też obierają najbardziej podstawowy punkt patrzenia na naukę. Ale i one oferują definicje nauki, , w których nietrudno dostrzec braki Co do wszechstronności. Dzieje się tak zarówno w określeniach czysto formalnych (np. nauka to zorganizowana sztuka badania prawidłowości) oraz bardziej genetyczno--formalnych (np. nauka to jednolity układ sądów logicznych, uzasadnionych i uporządkowanych, które dotyczą przedmiotów w aspekcie relacji stałych, albo: poznanie zdobyte specyficzną inetodą, albo metodycznie osiągnięte i racjonalnie uzasadnione poznanie, wyłożone systematycznie za pomocą pojęć ogólnych w języku informaty wnym i intersubiekty wnie sensownym), jak i bardziej funkcjonalno-treściowych (np. nauka to zaspokajająca ogólnoludzkie zainteresowania intelektualne wiedza wszechstronna i bezstronna oraz dotycząca jednolitej dziedziny i dążąca do prawdy) czy wreszcie łączących oba te momenty (np. nauka to logicznie i rzeczowo uporządkowane poznanie natury rzeczy przez ich przyczyny)⁴.

Najbardziej uniwersalny punkt widzenia zdaje się mieć podejście przedmiotowe (rzeczowe). Ale tu znowu występuje wiele odmian, które ograniczają wszechstronność ujęć. Antropologiczne definicje (jak np. nauka to myślenie ludzkie, które charakteryzuje problemowość, krytycyzm, precyzja, argumentacyjność oraz wszechstronność i bezstronność, albo: nauka jest aktywnością psychofizyczną człowieka, pozwalającą mu zrozumieć siebie i świat/ albo: nauka to poznawczo-dążeniowa postawa człowieka wobec otoczenia - K. Jaspers, albo: nauka to całokształt idei, wyrażających teoretyczne opanowanie przez człowieka określonej dziedziny rzeczywistości) wyjątkowo wyraźnie wymagają dopełnienia, ale są typowe dla współczesnej mentalności (pozascjentystami). Podejście historyczno-socjologiczne odzna-

Zamiast o różnych podejściach do nauki można mówić, że pojęcie nauki posiada różne konteksty.

Technologia to, najogólniej mówiąc, teoria przetwarzania czegoś, zwłaszcza od strony instrumentalnej. Moment zaś technologiczny nauki to ten jej aspekt, w którym traktowana jest ona jako narzędzie przebudowy świata.

Antropologiczny aspekt nauki to patrzenie na nią jako na sferę ludzkiego zachowania się (aktywności) w określonych warunkach społeczno-kulturowych.

Przyczyna rozumiana jest tu według tradycyjnej ontologii jako wszelka racja lub uwarunkowanie bytowe czegoś, a więc sprawcze, celowe, materialne czy formalne.