Filozofię analityczną, czyli najogólniej rzecz biorąc filozofię uprawianą
przez filozofów takich, jak George Edward Moore, Bertrand Arthur Wil-
liam Russell, Rudolf Carnap, Willard Van Orman Quine czy z bliższych
współczesnoSci np. John Leslie Mackie, Gilbert Harman, Alvin I. Gold-
man lub Jaegwon Kim, definiuje się w różny sposób. Istnieją tak różne
charakterystyki filozofii analitycznej , że jedne są wręcz sprzeczne z in-
nymi. Prowadzi to też do tego, że dla jednych np. sztandarową , lub na-
wet najbardziej znaczącą, postacią filozofii analitycznej jest Ludwig Witt-
genstein, a dla innych Wittgenstein to postać jedynie na obrzeżach pra-
*
Wacław Janikowski, ur. 1976 r., dr, adiunkt w Zakładzie Etyki Instytutu Filozofii
w Uniwersytecie Szczecińskim. Studia magisterskie i doktoranckie w Instytucie Filozo-
fii UMK w Toruniu. Publikacje w Kwartalniku Filozoficznym , Przeglądzie Filozo-
ficznym , Ruchu Filozoficznym i in. Autor monografii metaetycznej Naturalizm etyczny
we współczesnej filozofii analitycznej (w druku). Zwolennik naturalizmu etycznego, uty-
litaryzmu, empiryzmu w metodologii i teorii znaczenia. Prowadzi badania nad emocjo-
nalnymi determinantami moralnoSci. E-mail: janiwac@poczta.fm.
wowitej filozofii analitycznej, za wzorcowych filozofów analitycznych
uważają oni natomiast Russella i Carnapa1.
JeSli chodzi o Wittgensteina, to można powiedzieć, że analitycznoSć
jego filozofii z okresu Tractatus logico-philosophicus jest różna od jej ana-
litycznoSci z okresu Philosophical Investigations. Filozofię analityczną
wyraxnie przeciwstawia filozofii Wittgensteina m.in. Ray Monk. Jego ar-
gumenty są moim zdaniem doSć przekonujące2. Natomiast Peter M.S. Hac-
ker przeciwnie całkiem SciSle wiąże pojmowanie filozofii analitycznej
z postacią Wittgensteina, pisząc nawet, że uprawiana w Stanach Zjedno-
czonych filozofia Quine a i innych, ponieważ Swiadomie oddalała się od
mySli Wittgensteina, jest analityczna już raczej tylko z nazwy3. PodejScie
Hackera jest rezultatem zwłaszcza jego niezgody na proscjentystyczną cha-
rakterystykę filozofii analitycznej4. Wiadomo, że w Kole Wiedeńskim wie-
lu filozofów uważało Tractatus logico-philosophicus za dzieło przewod-
nie, rodzaj credo filozoficznego. Gdy jednak czołowi logiczni empirySci
przenieSli się z Europy do Stanów Zjednoczonych, często okreSlając włas-
ną filozofię mianem analitycznej, a w każdym razie będąc przez innych
okreSlani jako analityczni , nie uznawali już mySlowego przewodnictwa
Wittgensteina. Herbert Feigl w rozmowie z Karlem R. Popperem powie-
dział: Naszym błędem było to, że właSnie Wittgensteina traktowaliSmy
jak biblię 5.
NiewłaSciwe są próby definiowania filozofii analitycznej poprzez
przedmiot. Nie jest np. prawdą, jak nieraz się twierdzi, że centralnym, czy
1
Por. I. Ziemiński, Zagadnienie Smierci w filozofii analitycznej, Lublin: Towarzy-
stwo Naukowe KUL 1999, s. 467 488.
2
R. Monk, What is Analytical Philosophy, [w:] R. Monk, Anthony Palmer (eds.),
Bertrand Russell and the Origins of Analytical Philosophy, Bristol: Thoemmes Press
1996, s. 1 25.
3
P.M.S. Hacker, Wittgenstein s Place in Twentieth-Century Analytic Philosophy,
Oxford: Blackwell 1996, s. XI, 265 266, 272.
4
H. Sluga, What has History to do with me? Wittgenstein and Analytic Philosophy,
Inquiry , vol. 41, nr 1, 1998, s. 107 112.
5
Za: P.K. Feyerabend, Herbert Feigl: a Biographical Sketch, [w:] P.K. Feyerabend,
G. Maxwell (eds.), Mind, Matter, and Method. Essays in Philosophy and Science
in Honor of Herbert Feigl, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1966, s. 7,
przyp. 3.
wręcz niemal jedynym, przedmiotem zainteresowań filozofów analitycz-
nych jest język6.
Można próbować definiować filozofię analityczną poprzez odniesie-
nie do tradycji zapoczątkowanej przez Moore a i Russella. Będą to jednak
definicje niezadowalające, bo nie mogą one ująć rzeczywistej istoty tego,
co bardziej zasadniczo od samej tradycji łączy filozofów analitycznych.
Zupełnie niewłaSciwe byłyby próby definiowania filozofii analitycz-
nej jako po prostu filozofii anglosaskiej. Do filozofii analitycznej słusznie
bowiem zalicza się dokonania wielu filozofów piszących w językach in-
nych niż angielski. Tak np. za filozofię pod ważnymi względami (a co do
niektórych filozofów w zupełnoSci) analityczną można uznać filozofię upra-
wianą w Szkole Lwowsko-Warszawskiej7.
Terminu filozofia analityczna używano już w latach trzydziestych
XX w., choć jego powszechne użycie datuje się od lat pięćdziesiątych, co
można chyba w dużej mierze zawdzięczać publikacji Elements of Analytic
Philosophy Arthura Papa z 1949 r.8
W 1936 r. w artykule Impressions and Appraisals of Analytic Philo-
sophy in Europe Ernest Nagel, wymieniając Cambridge, Wiedeń, Pragę,
6
W ten sposób charakteryzują często filozofię analityczną jej przeciwnicy. Również
jej zwolennik, Michael Dummett, znany jest z takiego właSnie jej okreSlania; SciSlej
Dummett twierdzi, że dla filozofii analitycznej konstytutywne jest the belief, first, that
a philosophical account of thought can be attained trough a philosophical account of
language, and secondly, that a comprehensive account can only be so attained . Tenże,
Origins of Analytic Philosophy, Cambridge Massachusetts Harvard University Press
1994, s. 4. Przeciwko takiemu ujęciu można zauważyć chociażby, że również wielu
nieanalitycznych filozofów koncentruje swoje rozważania filozoficzne głównie wokół
języka, wystarczy wskazać np. na Martina Heideggera, Michela Foucaulta czy Jacques a
Derridę. Por. C. Sluga, What has History..., s. 102, 120, przyp. 8.
7
Zob. J. Woleński, Filozoficzna szkoła lwowsko-warszawska, Warszawa: PWN 1985,
s. 6, 76, 314 317; T. Baldwin, Analytical Philosophy, [w:] E. Craig (red.), Routledge
Encyclopedia of Philosophy, London: Routledge 1999, vol. 1, s. 223 229; E. Nagel,
Impressions and Appraisals of Analytic Philosophy in Europe, cz. I: The Journal of
Philosophy vol. 33, nr 1 (1936), s. 6 9; cz. II: The Journal of Philosophy vol. 33,
nr 2 (1936), s. 49 53. Jednak większoSci filozofów tej szkoły nie charakteryzowała po-
stawa proscjentystyczna, która miałaby wyraz w ich filozofii (z proscjentyzmem zbieżne
były poglądy nominalistyczne Stanisława LeSniewskiego oraz reizm Tadeusza Kotar-
bińskiego).
8
A. Pap, Elements of Analytic Philosophy, New York: The Macmillan 1949.
Warszawę i Lwów jako wiodące oSrodki ówczesnej filozofii analitycznej,
wskazuje na jej następujące cechy:
(a) specjalne zajęcie się naukami szczegółowymi;
(b) precyzyjna analiza znaczeń;
(c) rzetelnoSć i antydogmatyzm: drobiazgowe i bezstronne ważenie
racji za i przeciw formułowanym tezom;
(d) bazowanie na naukowej wiedzy empirycznej, zainteresowanie jej
rozwojem i wszystkimi jej konsekwencjami;
(e) ahistorycznoSć, rozumiana jako podejmowanie zagadnień filozo-
ficznych bez ich ugruntowywania w tradycyjnych systemach filozoficznych,
a nawet jako ogólna postawa niechęci wobec tych systemów;
(f) opieranie mySli filozoficznej na zdroworozsądkowym naturali-
zmie , który akceptuje jako szczególnie wiarygodne rezultaty badań uzys-
kane w naukach przyrodniczych; a jednoczeSnie:
(g) zasadnicze oddzielanie kwestii filozoficznych od osobistego Swia-
topoglądu i wyznawanych wartoSci;
(h) szeroka i niekiedy Scisła współpraca filozofów9.
Należy wziąć jeszcze pod uwagę fakt, że spoSród różnych filozofów
analitycznych niektórzy są uznawani za bardziej analitycznych niż inni.
Co więcej, wydaje się, że stopniowalną analitycznoSć, przynajmniej w pew-
nych wyodrębnionych aspektach, można by przypisywać filozofiom mi-
nionych wieków wczeSniejszych niż XX. Tak np. filozofia Arystotelesa
w sposób oczywisty przedstawia się jako bardziej analityczna właSnie
w jakimS istotnym aspekcie zbieżnym ze współczesną filozofią analityczną
niż np. filozofia Sw. Augustyna. O jaki aspekt może chodzić? W tym
konkretnym wypadku większej analitycznoSci ważne są chyba m.in. róż-
nice takie, jak: bardziej logiczny i empiryczny charakter filozofii Arystote-
lesa, a bardziej intuicyjny i teistyczny Augustyna. Może zatem dałoby się
w ogólny sposób scharakteryzować filozofię analityczną właSnie poprzez
przedstawienie jej metodologicznych pryncypiów? Ponadto zwykło się
wskazywać na filozofów żyjących setki lat przed Moore em i Russellem
jako na protoplastów filozofii analitycznej zwłaszcza na Davida Hume a,
a jeszcze przedtem Thomasa Hobbesa. Co może łączyć Arystotelesa, Hob-
9
E. Nagel, Impressions and Appraisals..., The Journal of Philosophy , vol. 33, nr 1
(1936), s. 6 9. Por. Sluga, What Has History..., s. 100 101, 103, 120, przyp. 3.
besa, Hume a, Moore a i Russella, w przeciwstawieniu do np. Sw. Augu-
styna, Słrena Kierkegaarda i Jeana Paula Sartre a?
Twierdzę, że tym, co istotnie wspólne filozofom analitycznym jest: po
pierwsze, metodologia, a po drugie odniesienie do nauk empirycznych.
Istotną własnoScią metodologiczną filozofii analitycznej jest wymóg
skrupulatnoSci rozumowań, przede wszystkim uzasadniania10. Przy każdej
stawianej tezie filozoficznej wolno i należy zapytać:
(1) jak można ją uzasadnić?
(2) czy racje, które ją uzasadniają, są wiarygodne?
(3) pod jakim względem są wiarygodne?
(4) czy nie istnieje jakaS teza konkurencyjna, uzasadniona racjami
bardziej wiarygodnymi (pod jakim względem lub z jakiego punktu widze-
nia)?
(5) albo teza uzasadniona w lepszy sposób , np. proSciej lub bez
większej liczby założeń.
OczywiScie w każdej proponowanej argumentacji nieuniknione jest
zakładanie tez fundamentalnych, czy to przedmiotowych, czy językowych
lub innych, co do których trudno znalexć dalsze uzasadnienie, a przynaj-
mniej takie, które przekonywałoby wszystkich11.
Drugą istotną własnoScią metodologiczną, w jakimS stopniu pochod-
ną wobec pierwszej, jest wymóg ScisłoSci i jasnoSci argumentacji oraz sto-
sowanych wyrażeń12. Na wymóg ten składają się cztery następujące dezy-
deraty:
(6) filozof analityczny powinien: (a) usilnie starać się uzyskać wy-
raxną SwiadomoSć znaczeń stosowanych lub rozważanych wyrażeń;
10
Tę własnoSć uznaje nie tylko za istotną, ale za najbardziej istotną w filozofii anali-
tycznej D. Fłllesdal w artykule Analytic Philosophy: What is it and why should one
engage in it?, [w:] H.-J. Glock, The Rise of Analytic Philosophy, Oxford: Blackwell
Publishers 1997, s. 1 16. GdybySmy powiedzieli, że jest to istotna i jedyna cecha specy-
ficzna filozofii analitycznej, to byłoby to chyba ujęcie zbyt rozszerzające pojęcie filozo-
fii analitycznej. (Por. P.M.S. Hacker, The Rise of Twentieth Century Analytic Philoso-
phy, [w:] H.-J. Glock, The Rise of Analytic Philosophy, s. 51 76).
11
Choć zwolennicy koherentystycznej koncepcji uzasadniania nie zgodziliby się z tą
tezą. Jej prawdziwoSć wydaje mi się oczywista, można ją jednak kwestionować.
12
Tę własnoSć jako najbardziej istotną w filozofii analitycznej uznaje U.M. Żegleń,
Filozofia analityczna, [w:] R. Wójcicki, Ajdukiewicz. Teoria znaczenia, Warszawa: Pró-
szyński i S-ka 1999, s. 79 87.
(b) przedstawiać swoje wywody w taki sposób, aby również inni mogli
wiedzieć, w jakim sensie termin jest używany;
(7a) wymogiem, a zarazem potrzebą filozofa analitycznego, jest okre-
Slenie i uzasadnienie ogólnych kryteriów sensownoSci wszelkich wypo-
wiedzi i wyrażeń; (7b) koniecznym minimum jest okreSlenie kryteriów sen-
sownoSci dla tej dziedziny dyskursu, której właSnie dotyczą rozważania13;
(8) argumentacje i analizy (w sensie rozważań niemających bezpo-
Srednio na celu uzasadnienia jakichS tez, lecz nastawionych na opis danego
zjawiska albo na ustalenie czegoS) powinny być ujmowalne (niekoniecznie
muszą być faktycznie ujmowane14) w formalne schematy logiczne (przy
tym za podstawową zwykło się uznawać logikę klasyczną);
(9) powinna istnieć możliwoSć parafrazowania stosowanych wyra-
żeń zdaniowych w zdania stwierdzające to samo, ale w inny sposób, przy
tym powinno być jasne, jaką formę logiczną posiadają te wyrażenia15.
Filozofię analityczną cechuje również ogólne odniesienie do nauk
empirycznych. Polega ono, najogólniej rzecz ujmując, na tym, że:
(10) rzetelnie przeprowadzane badania empiryczne oraz realizację
całego ciągu (ciągów) takich badań w celu sformułowania najbardziej
adekwatnej i cechującej się kanonicznymi walorami metodologicznymi teorii
traktuje się jako wzorcowy, a w każdym razie najmniej kwestionowany, spo-
sób dochodzenia do wiarygodnych twierdzeń (o Swiecie lub o człowieku).
W związku z (8) i (10) oczywisty jest postulat:
(11) twierdzenia filozoficzne należy uzgadniać z twierdzeniami nauk
empirycznych.
Niektórzy filozofowie analitycznie wiążą ze sobą wymogi (7a), (8),
(10) i (11) w taki sposób, że przyjmują dwie tezy: I. Ogólnym kryterium
sensownoSci wypowiedzi mających funkcję opisową jest możliwoSć ich
13
Nie oznacza to, że w każdym artykule czy dyskusji należy explicite te kryteria for-
mułować.
14
Gdy są w taki sposób programowo faktycznie ujmowane, to mówimy o metodzie
tzw. twardej analizy (hard analysis).
15
Postaciami realizacji tego postulatu jest metoda stosowana w Russellowskiej teorii
deskrypcji oraz metoda parafraz Kazimierza Ajdukiewicza. Zob. J. Woleński, Kierunki
i metody filozofii analitycznej, [w:] J. Perzanowski (red.), Jak filozofować? Studia z me-
todologii filozofii, Warszawa: PWN 1989, s. 60 63, 66 71, 75 76; U.M. Żegleń, Filo-
zofia analityczna, s. 81 82.
przełożenia na język nauk empirycznych lub potoczny język obserwacyjny
(tj. język, w którym osoby komunikują, że coS widzą, coS słyszą itd.).
II. Ostatecznym kryterium wszelkiego uzasadnienia16 są tzw. Swiadectwa
empiryczne.
Aprobująca postawa względem nauk empirycznych nie oznacza, że
do ich metod i wyników podchodzi się w sposób bezkrytyczny. Wręcz prze-
ciwnie, właSnie w filozofii analitycznej, jak pokazuje historia filozofii
(zwłaszcza XX w.17), przeprowadzono najwięcej studiów nad prawomoc-
noScią poszczególnych procedur i etapów budowania i rozwoju nauk em-
pirycznych.
W filozofii analitycznej istnieje wyraxny trend scjentystyczny i natu-
ralistyczny, tworzony przez tych filozofów, którzy nie tylko aprobują meto-
dy i wyniki nauk empirycznych, zwłaszcza przyrodniczych, ale wręcz je
afirmują. Niektórzy ograniczają uznane uniwersum ontologiczne do tego,
co jest przedmiotem badań tychże nauk lub o czym można przypuszczać,
że jest ostatecznie do poziomu przyrodniczego redukowalne.
Poza trendem naturalistycznym filozofię analityczną charakteryzuje
jeszcze jedna znana właSciwoSć, mianowicie to, że jej uprawianie nie łączy
się, a w każdym razie z zasady nie może się łączyć, z kwestiami ideologicz-
nymi czy Swiatopoglądowymi18. Znaczy to, że to, w co osobiScie (prywat-
16
Nie chodzi tu o uzasadnienie w sensie czysto formalnym, ale o uzasadnienie faktycz-
ne, tj. takie, które uważa się za nadające uzasadnianej tezie epistemiczną prawomoc-
noSć.
17
Filozofem analitycznym, który w XIX w. badał metodologię nauk empirycznych,
a którego nie wypada nie wspomnieć w historii filozofii tychże nauk, był John Stuart
Mill. Zgodne z zarysowaną przeze mnie charakterystyką jest również zaliczenie w po-
czet filozofów analitycznych, którzy zajmowali się metodologią nauk empirycznych,
m.in. Arystotelesa, Francisa Bacona z Verulamu, Johna Fredericka Herschela, Ernsta
Macha.
18
J.M. Bocheński, O filozofii analitycznej, tłum. D. Gabler, [w:] tenże, Logika i filozo-
fia. Wybór pism, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1993, s. 47 48 (całoSć tek-
stu: s. 35 49). Bocheński zwraca uwagę przede wszystkim na takie cechy filozofii ana-
litycznej, jak racjonalnoSć, ostrożnoSć w formułowaniu pełnych systemów filozoficz-
nych, założenie o istnieniu obiektywnego i poznawalnego Swiata oraz właSnie oddziele-
nie uprawiania filozofii od osobistego Swiatopoglądu, religii i moralnoSci. Interesująca
jest jego opinia o szczególnej bliskoSci filozofii analitycznej ze scholastyczną. Wydaje
się, że poza własnoScią zajmowania proscjentystycznej postawy sposoby uprawiania
nie) wierzy filozof, nie może w żaden sposób wpływać na to, jak ocenia on
filozoficzną zasadnoSć twierdzeń uznawanych przez siebie lub innych. Je-
Sli filozof tworzy system filozoficzny, to z reguły jest gotów okreSlić, jakie
są jego podstawowe przesłanki. Filozofowi niezgadzającemu się z którąS
z tych przesłanek powinien on wyjaSnić, dlaczego uznaje ją za wiarygodną
albo odwołując się do jeszcze innych przekonań zasadniczych, albo przy-
znając, że jako należąca do fundamentów systemu, przesłanka ta sama nie
da się już uzasadnić (tj. w sposób inferencyjny)19.
Można powiedzieć, że powyższe okreSlenia składają się na definicję
filozofii analitycznej. Jest to definicja normatywna, ponieważ piszący te
słowa uważa, że dobrze byłoby używać terminu filozofia analityczna
zgodnie z właSnie okreSlonym sensem. Jest normatywna również dlatego,
że jej autor bardziej ceni tak rozumianą filozofię niż jakąkolwiek inną. Nie
jest to jednak definicja czysto normatywna20. Podobnie definiowali filo-
zofię analityczną m.in. Ernest Nagel, Józef Maria Bocheński, Dagfinn
Fłllesdal, Ray Monk. Normatywny charakter ich definicji jest wyraxny.
Jednakże są to również definicje w jakiejS mierze sprawozdawcze, bowiem
w sposób zbliżony do zdefiniowanego często pojmowano (i pojmuje się)
termin filozofia analityczna 21. Tę sprawozdawczoSć łatwo zauważyć we
filozofii obu typów faktycznie są zbieżne. JeSli chodzi o podobieństwa do innych filozo-
fii, to wypada powiedzieć zwłaszcza o fenomenologii. Niektórzy twierdzą mianowicie,
że metoda fenomenologii jest w jakimS stopniu stosowana w filozofii analitycznej. Po-
stuluje się też uzupełnianie metodologii fenomenologicznej metodologią analityczną.
Zob. J. Czerniawski, Filozofia analityczna a metoda fenomenologiczna, Filozofia Na-
uki nr 3-4 (2000), s. 133 138; J. Dębowski, Pomiędzy epistemiczną impotencją a epi-
stemiczną omnipotencją, tamże, s. 139 145.
19
To zasadnicze oddzielanie filozofii od Swiatopoglądu może doprowadzić nawet do
tak skrajnych wypadków, że ktoS osobiScie będzie wierzył w coS, co jest negowane na
gruncie głoszonej przez niego koncepcji filozoficznej, z uznawanymi za najbardziej
wiarygodne z racjonalnego punktu widzenia przesłankami podstawowymi.
20
Recenzent Analizy i Egzystencji stwierdził, że definicje są albo normatywne, albo
sprawozdawcze, tertium non datur. Utrzymuję, że proponowana przeze mnie definicja
jest przede wszystkim normatywna, ma jednak również aspekt sprawozdawczy. Przy
okazji dziękuję Recenzentowi za wszystkie uwagi.
21
Potwierdzają to Piotr Gutowski i Tadeusz Szubka [w:] tychże, Czym jest filozofia
analityczna?, Przegląd Filozoficzny ( Nowa Seria ) nr 2 (2000), s. 7, przyp. 7. Auto-
rzy proponują jednak definiować rzeczony termin w sposób czysto sprawozdawczy ( opi-
sowy ).
wspomnianym powyżej artykule Nagela, który jest właSciwie raportem fi-
lozoficznym z jego podróży po przedwojennej Europie. Ujęcie w punktach
(1) (11) znaczenia terminu filozofia analityczna jest chyba zupełnie zbież-
ne z ujęciem Nagela, przedstawionym powyżej w punktach (a) (h).
Analytical philosophy cannot be defined as a philosophical school in the world.
This is a broad type of philosophy and most prominent ideas popularly attached to
the term analytical philosophy are: 1) generally it concerns questions of langu-
age, concepts, logic and methodology; 2) it is rather rigouristic as to the way of
exposition and considering of philosophical problems, perhaps more logically de-
manding and careful than any other sort of philosophy; 3) in consequence its prima-
ry objective is analysis of concrete concepts and theoretical problems, and only
secondary (if at all) larger synthesis of thought.
These three characteristics are however only common associations. As such they
should be included in working out purely reportive definition of the term analyti-
cal philosophy , probably insuperable task.
We stay with different definitions, and various analytical philosophies themselves.
In spite of that I propose to stipulate one normative definition. It is also reportive
due to equivalences or strong resemblance to definitions made by Ernest Nagel,
Józef Maria Bocheński, Dagfinn Fłllesdal, Ray Monk and many others (so often
not quite explicit definitions, though understandings being sufficiently recogniza-
ble as pertaining to one genre). Summing up all definitional requirements, analyti-
cal philosophy has been characterized as: 1) having high standards of objectivity
and justifiability (formulating explicit theses, always preferring uniquely and clear-
ly interpretable expressions, finding scrupulous arguments pros and cons etc.); and
2) approving of (moderately at least) empirical sciences, with assumption of privi-
leged status of empirical knowledge. Second feature is less important, and yet wi-
thout it a philosophy cannot be completely analytical in preferred sense. Philoso-
phical analyticity is gradable, relatively to these two features. There are some virtu-
es of such definition. For example, we may properly say that Aristotle was certainly
more analytical than Plato, but still consider whether Plato (with supposed unwrit-
ten and esoteric doctrine) was more analytical than Heidegger.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
plik92693098plik961819221 9?cquin?81101129081 oeb?9 r1strategia podatkowa wersja skrocona 9mari?81440608889 oeb?9 r1Cisco 9plik (11)6599?arkusz 9więcej podobnych podstron