El ż bie ta Han na Mo ra wska
Ka ta rzy na Gałka
STANDARDY OCHRONY
PRAW CZŁOWIEKA
W PRAWIE EUROPEJSKIEJ
KONWENCJI PRAW CZŁOWIEKA
ANALIZA WIODĄCYCH SPRAW POLSKICH
Warszawa 2011
Spis treS
ci
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
CZĘR
Ć I
Standardy ochrony praw człowieka i podstawowych wolnoS
ci
Prawo do życia
(artykuł 2 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Zakaz tor tur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania
(artykuł 3 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Prawo do wolnoS
ci i bezpieczeństwa osobistego
(artykuł 5 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Prawo do sprawiedliwego procesu
(artykuł 6 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego
(artykul 8 EKPCz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Prawo do wol noS
ci myS
li, sumienia i religii
(artykuł 9 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Prawo do wolnoS
ci wypowiedzi
(artykuł 10 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Prawo do wolnoS
ci pokojowych zgromadzeń i zrzeszania się
(artykuł 11 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Prawo do zawarcia małżeństwa
(artykuł 12 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Prawo do skutecznego S
rodka odwoławczego
(artykuł 13 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Zakaz dyskryminacji
(artykuł 14 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Ochrona własnoS
ci
(artykuł 1 Protokołu Dodatkowego do EKPCz) . . . . . . . . . . . . 86
Prawo do wolnoS
ci poruszania się
(artykuł 2 Protokołu Dodatkowego nr 4 do EKPCz) . . . . . . . . . . 92
3
CZĘR
Ć II
Wykaz wiodących wyroków Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka
Prawo do życia
(artykuł 2 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Zakaz tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania
(artykuł 3 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Prawo do wolnoS
ci i bezpieczeństwa osobistego
(artykuł 5 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Prawo do sprawiedliwego procesu
(artykuł 6 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego
(artykuł 8 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Prawo do wolnoS
ci myS
li, sumienia i religii
(artykuł 9 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Prawo do wolnoS
ci wypowiedzi
(artykuł 10 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Prawo do wolnoS
ci pokojowych zgromadzeń i zrzeszania się
(artykuł 11 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Prawo do zawarcia małżeństwa
(artykuł 12 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Prawo do skutecznego S
rodka odwoławczego
(artykuł 13 EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Zakaz dyskryminacji
(artykuł 14 do EKPCz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Ochrona własnoS
ci
(artykuł 1 Protokołu Dodatkowego do EKPCz) . . . . . . . . . . . 113
Prawo do wolnoS
ci poruszania się
(artykuł 2 Protokołu Dodatkowego nr 4 do EKPCz) . . . . . . . . . 115
4
WPROWADZENIE
I. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
WolnoS
ci (dalej: Konwencja/EKPCz1, została otwarta do podpisu dla państw
członkowskich Rady Europy2 w Rzymie, dnia 4 listopada 1950 r., weszła zaS

w życie, po uzyskaniu wymaganych 10 ratyfikacji dnia 3 wrzeS
nia 1953 r.3.
Polska ratyfikowała Konwencję w dniu 19 stycznia 1993 r., a dnia 19 sty-
cznia 1993 r. weszła ona w życie wobec Polski4.
I.1. Konwencja wraz z protokołami dodatkowymi5 w powszech-
nej ocenie stanowi podstawę normatywną najbardziej efektywnego na S
wiecie
systemu ochrony praw człowieka. Konsekwentnie, coraz wyrax
niej w literatu-
rze przedmiotu akcentuje się jej konstytucyjną (naturę) funkcję w tym syste-
mie. Znajduje to potwierdzenie również w orzecznictwie Europejskiego Try-
bunału Praw Człowieka (dalej: Trybunał/ETPCz), w którym Konwencja uzna-
wana jest za  instrument konstytucyjnego europejskiego porządku publiczne-
1
Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms/CETS
No.: 005. (. Dz. U. 1993, Nr 36, poz. 175, 178).
2
Rada Europy została utworzona na mocy Statutu (Statute of the Council of Europe
(CETS No.: 001); statut jako umowa międzynarodowa został otwarty do podpisu w Londynie
(stąd nazwa Statut Londyński) w dniu 5 maja 1949 r., wszedł zaS
w życie, po uzyskaniu 7 wy-
maganych ratyfikacjach, w dniu 3 sierpnia 1949 r. Państwami założycielami Rady Europy były:
Belgia, Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, Zjednoczone
Królestwo i Włochy.
3
Państwami  sygnatariuszami Konwencji były: Belgia, Dania, Republika Federalna Nie-
miec, Grecja, Islandia, Irlandia, Luksemburg, Holandia, Norwegia, Szwecja, Turcja i Zjedno-
czone Królestwo. Obecnie stronami Konwencji jest 47 państw, a więc wszystkie państwa człon-
kowskie Rady Europy (jest to obecnie warunek członkostwa w tej organizacji).
4
Tekst Konwencji opublikowany został w Dz. U. 1993, Nr 36, poz. 175, 178.
5
Na tę chwilę jest czternaS
cie protokołów dodatkowych (dalej: PD) do EKPCz; ostatni,
Protokół nr 14 (CETS No 194), wszedł w życie dnia 1 czerwca 2010 r.; dzielone są one na dwie
grupy: materialne (uzupełniające) i proceduralne (zmieniające). W pierwszych proklamowane
zostały nowe prawa człowieka, drugie regulują kwestie proceduralno-techniczne. Protokół nr 1
(1952 r.) to ochrona własnoS
ci prywatnej (art. 1), prawo do nauki (art. 2), prawo do wolnych wy-
borów (art. 3); protokół nr 4 (1963 r.): zakaz pozbawiania wolnoS
ci za długi (art. 1), prawo swo-
bodnego poruszania się (art. 2), zakaz wydalania własnych obywateli (art. 3 ), zakaz zbiorowe-
go wydalania cudzoziemców (art. 4); protokół nr 6 (1983 r.) : zakaz kary S
mierci w czasie poko-
ju (art. 1); protokół nr 7 (1984 r.): gwarancje proceduralne przy wydalaniu cudzoziemców (art.
1), prawo do odwołania w sprawach karnych (art. 2), odszkodowanie za niesłuszne skazanie
(art. 3), zakaz ponownego sądzenia lub karania (art. 4), równoS
ć małżonków w sferze cywilno-
prawnej (art. 5); protokół nr 12 (2000 r.) ogólny zakaz dyskryminacji; protokół nr 13 (2002 r.)
całkowity zakaz kary S
mierci (także w czasie wojny). SpoS
ród protokołów materialnych Polska
ratyfikowała: protokół nr 1 i nr 4 (wejS
cie w życie dnia 10 pax
dziernika 1994 r.; Dz. U. z 1995 r.,
Nr 36, poz. 175), protokół nr 6 (wejS
cie w życie dnia 1 listopada 2000; Dz.U. 2001 r., Nr 23, poz.
266) oraz protokół nr 7 (wejS
cie w życie dnia 1 marca 2003 r.; Dz. U. z 2003 r., Nr 42 poz. 364).
5
go w dziedzinie praw człowieka (constitutional instrument of European
public order in the field of human rights)6.
O tej efektywnoS
ci przesądza mechanizm kontroli wypełniania przez pań-
stwa  strony zobowiązań wynikających z Konwencji. Obecnie jest on spra-
wowany wyłącznie przez ETPCz7, który, od dnia 1 listopada 1998 r., działa
w sposób ciągły8. Trybunał ma status sądu międzynarodowego, a jego ostate-
czne wyroki są wiążące . Dodatkowo, ich wykonanie podlega nadzorowi spra-
wowanemu przez Komitet Ministrów Rady Europy (art. 46 EKPCz).
I.2. Konwencja w S
wietle prawa traktatów jest umową międzyna-
rodową9. Należy zatem do podstawowych x
ródeł normatywnych prawa praw
człowieka. PodkreS
la to również Trybunał10, dodając wszelako, iż Konwencja
jest szczególnym traktatem, gdyż jest traktatem ustanawiającym prawa
człowieka (human rights treaty)11. W ten sposób ETPCz wydaje się sugerować
6
Trybunał przyjął tak chociażby w wyroku z dnia 30 czerwca 2005 r. w sprawie Bospho-
rus Hava Yollari Turizm ve Ticaret Anonim �irketi przeciwko Irlandii, skarga nr 45036/98,
żż 155 156; w decyzji Wielkiej Izby z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie BankoviŁ i inni prze-
ciwko Belgii i innym, skarga nr 52207/99, ż 80; w decyzji z dnia 31 maja 2007 r. w sprawie
Agim Behrami i Bekir Behrami (skarga nr 71412/01) oraz Ruzhdi Saramati przeciwko Francji,
Niemcom i Norwegi (skarga nr 78166/01), ż 145.
7
Trybunał został utworzony dopiero w 1959 r., pierwszy zaS
wyrok wydał dnia 14 listopa-
da 1960 r. Był to wyrok w sprawie Lawless przeciwko Irlandii, skarga nr 332/57. Do dnia 1 li-
stopada 1998 r., tj. wejS
cia w życie Protokołu nr 11 organem Konwencji była również Europej-
ska Komisja Praw Człowieka, utworzona w 1954 r.
8
System ten podlega ciągłej weryfikacji i modyfikacji w celu zapewnienia mu jak możli-
wie jak najlepszej skutecznoS
ci. Nadaje mu to progresy wny charakter. Dowodzi tego najno-
wszy protokół proceduralny do Konwencji, tj. Protokół nr 14, który wszedł w życie dnia 1 czer-
wca 2010 r. (Dz. U. z 2010 r., Nr 90, poz. 587).
9
Po II wojnie S
wiatowej prawo traktatów zostało skodyfikowane w konwencji wiedeń-
skiej o prawie traktatów (KWPT/Konwencja Wiedeńska); Konwencja Wiedeńska została pod-
pisana w Wiedniu dnia 22 maja 1969 r. i otwarta do podpisu dnia 23 maja 1969 r. Weszła wżycie
27 stycznia 1980 r. Polska przystąpiła do KWPT w dniu 27 kwietnia 1990 r. Konwencja ta
weszła w życie w stosunku do Polski dnia 1 sierpnia 1990 r. (Dz. U. z 1990 r., Nr 74, poz. 439).
Konwencja jest również umową międzynarodową w rozumieniu art. 89 Konstytucji RP.
10
Potwierdzeniem tej przynależnoS
ci jest zasada, iż Konwencja musi być interpretowana
w S
wietle reguł wykładni ustanowionych w Konwencji Wiedeńskiej i jej art. 31 ust. 3 pkt. c.;
por. m.in. wyrok ETPCz z dnia 21 lutego 1975 r., w sprawie Golder przeciw Zjednoczonemu
Królestwu, skarga nr 4451/70, ż 29; w sprawie Johnston i inni przeciwko Irlandii, skarga nr
9697/82, ż 51; wyrok ETPCz z dnia 18 grudnia 1996 r. w sprawie Loizidou przeciwko Turcji,
skarga nr 15318/89, ż 43.
11
Por. m.in. wyrok ETPCz (Wielka Izba) z dnia 18 grudnia 1996 r. w sprawie Loizidou
przeciwko Turcji skarga nr 15318/89, ż 43; wyrok ETPCz (Wielka Izba) z dnia 21 listopada
2001 r. w sprawie Al-Adsani przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 35763/97, ż 55;
wyrok ETPCz (Wielka Izba) z dnia 12 maja 2005 r., w sprawie �calan przeciwko Turcji, skarga
nr 46221/99, ż 163; wyrok ETPCz z dnia 23 marca 2010 r., w sprawie Cudak przeciwko Litwie,
skarga nr 15869/02, ż 56.
6
pewną odrębnoS
ć Konwencji od klasycznych traktatów prawa międzynarodo-
wego. Z orzecznictwa wynika, iż jedną z tych cech jest jej prawotwórczy cha-
rakter (law- making treaties)12.
Konwencja, tak jak inne traktaty prawotwórcze, jest traktatem wielo-
stronnym, zawierającym postanowienia wiążące wiele państw. Dodatkowo,
zawiera normy o charakterze abstrakcyjnym, które, z założenia, mają
wywoływać skutek generalny.
Te konstrukcyjne elementy Konwencji jako traktatu prawotwórczego
Trybunał łączy z okreS
lonymi regułami wykładni jej postanowień. Zgodnie
bowiem z utrwaloną linią orzeczniczą muszą być one tak interpretowane aby
w największym stopniu odpowiadały jej celowi i przedmiotowi, a nie ograni-
czały w możliwie jak największym stopniu zobowiązania państw  stron Kon-
wencji13.
Trybunał dokonuje tego w dwojaki sposób. Po pierwsze, w drodze rozpa-
trywania konkretnej skargi, międzypaństwowej lub indywidualnej, a po dru-
gie, w drodze działań bardziej ogólnych, podejmowanych w celu wyjaS
nienia,
ochrony i rozwoju zasad ustanowionych przez Konwencję, mając na uwadze
przestrzeganie przez państwa  strony wynikających z niej zobowiązań14.
Konsekwentnie, o ile celem pierwszych, podstawowych, działań jest zapew-
nienie, w razie stwierdzenia naruszenia Konwencji, słusznego zadoS
ćuczynie-
nia, o tyle w przypadku działań drugich, uzupełniających te pierwsze, celem
jest konstrukcja ogólnych standardów ochrony praw człowieka i rozpo-
wszechnienie ich w całej wspólnocie konwencyjnych państw15.
Rola ETPCz w kształtowaniu europejskich standardów praw człowieka
jest nie do przecenienia. W efekcie tego orzecznictwo Trybunału stopniowo
staje się ważnym i jednoczeS
nie autonomicznym x
ródłem kształtującym euro-
pejską koncepcję praw fundamentalnych.
12
Jednym z pierwszych wyroków, w których Trybunał zwrócił na to uwagę był wyrok
z dnia 27 czerwca 1968 r., w sprawie Wemhoff przeciwko Niemcom, skarga nr 2111/64, ż 8; po-
wrócił do tej koncepcji w wyroku (zastrzeżenia wstępne) z dnia 23 marca 1995 r., w sprawie Lo-
izidou przeciwko Turcji, skarga nr 15318/89, ż 84.
13
Wemhoff przeciwko Niemcom, ż 8.
14
Wyrok ETPCz z dnia 18 stycznia 1978 r. w sprawie Irlandia przeciwko Zjednoczonemu
Królestwu, ż 154;. wyrok ETPCz z dnia 6 listopada 1980 r. Guzzardi przeciwko Włochom, ż 86;
wyrok ETPCz z dnia 24 lipca 2003 r. w sprawie Karner przeciwko Austrii, skarga nr 40016/98,
ż 26.
15
Por. m.in. Karner przeciwko Austrii, ż 26; wyrok ETPCz z dnia 24 listopada 2005 r.
w sprawie Capital Bank AD przeciwko Bułgarii, nr 49429/99, żż 78 - 79; Wyrok ETPCz z dnia
7 stycznia 2010 r. w sprawie Rantsev przeciwko Cyprowi i Rosji, skarga nr 25965/04, ż 197;
wyrok ETPCz z dnia 7 pax
dziernika 2010 r., w sprawie Konstantin Markin przeciwko Rosji,
skarga nr 30078/06, ż 39.
7
II. Biorąc pod uwagę okolicznoS
ci społeczne i polityczne w ja-
kich prowadzone były prace nad Konwencją, a więc okres bezpoS
rednio po za-
kończeniu II wojnie S
wiatowej, oczywiste jest skoncentrowanie się Konwencji
na funkcji ochronnej praw człowieka, a co za tym idzie na zakazie arbitralnej
ingerencji państwa w prawa i podstawowe wolnoS
ci człowieka.
II.1. Zakaz ten wszelako nie ma charakteru generalnego, nie odno-
si się więc do wszystkich zagwarantowanych praw i wolnoS
ci. Charakter praw
absolutny mają bowiem tylko nieliczne z zagwarantowanych praw i wolno-
S
ci16, a zdecydowana większoS
ć z nich ma charakter względny. Należą do nich
prawa, które okreS
lane są mianem praw kwalifikowanych (qualified rights) ze
względu na ochronę interesu społecznego. Jest nim przykładowo prawo do po-
szanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8 EKPCz), prawo do wolno-
S
ci myS
li, sumienia i wyznania (art. 9 EKPCz), prawo do wolnoS
ci
wypowiedzi (art. 10 EKPCz), prawo do wolnoS
ci zgromadzeń i zrzeszania się
(art. 11 EKPCz), prawo do ochrony mienia (art. 1 PD).
Katalog praw względnych dopełniają prawa, które podlegają ogranicze-
niom tylko w S
ciS
le okreS
lonych sytuacjach, stanowiących tzw. wyjątki ex de-
finitione. Jednym z takich praw jest prawo do wolnoS
ci i bezpieczeństwa
osobistego (art. 5 ust. 1 EKPCz).
Ze względu na swą specyfikę, w klasyfikacji tej nie ma prawa do spra-
wiedliwego procesu (art. 6 EKPCz). Traktowane jako całoS
ć jest bowiem pra-
wem absolutnym, ale składające się na niego gwarancje mogą podlegać
ograniczeniom, choć nie są dokonywane ze względu na ochronę okreS
lonego
interesu społecznego. Celem bowiem tego prawa jest zapewnienie, w każdych
okolicznoS
ciach, sprawiedliwego procesu.
II.2. Ingerencja w korzystanie ze względnych praw ma jednak
okreS
lone granice, ponieważ warunkiem uznania jej za dopuszczalną jest jej
zgodnoS
ć z trzema kryteriami (testami) jej dopuszczalnoS
ci17.
Po pierwsze, działania lub zaniechania państwa muszą być legalne,
a więc muszą mieć podstawę prawną w prawie krajowym, która urzeczywist-
niać musi okreS
lone wymogi jakoS
ciowe (quality of law), w szczególnoS
ci wy-
16
Takim prawem jest zakaz tortur, poniżającego, nieludzkiego traktowania albo karania
(art. 3 EKPCz), zakaz trzymania w niewoli lub w poddaństwie (art. 4 ust. 1 EKPCz) oraz zakaz
karania bez podstawy prawnej (art. 7 EKPCz), choć ust. 2 art. 7 EKPCz stanowi, iż zakaz ten nie
stanowi przeszkody w sądzeniu i karaniu osoby winnej działania lub zaniechania, które w czasie
popełnienia stanowiły czyn zagrożony karą według ogólnych zasad uznanych przez narody
cywilizowane.
17
Por. chociażby wyrok ETPCz z dnia 21 wrzeS
nia 2010 r. w sprawie Mazgaj przeciwko
Polsce, skarga nr 41656/02, ż 50.
8
móg dostępnoS
ci oraz przewidywalnoS
ci. Nadto w prawie krajowym musi
istnieć S
rodek prawny, pozwalający na ochronę przed arbitralnoS
cią państwa.
Po drugie, ograniczenie może być dokonane ze względu na ochronę celu,
uznanego w Konwencji za cel prawowity. Za takie cele uznana została ochrona
między innymi bezpieczeństwa państwowego, bezpieczeństwa publicznego
lub dobrobytu gospodarczego kraju, ochrona porządku i zapobieganie przestęp-
stwom, zdrowia i moralnoS
ci lub ochrona praw i wolnoS
ci osób.
Po trzecie, ograniczenie musi spełniać kryterium koniecznoS
ci w spo-
łeczeństwie demokratycznym, a więc musi za nim przemawiać pilna potrzeba
ochrony celu prawowitego oraz musi być ono dokonane z uwzględnieniem
kryterium proporcjonalnoS
ci między tym celem a zastosowanym S
rodkiem.
Specyfiki tego kryterium nie oddaje w pełni polski termin konieczny/ko-
niecznoS
ć. (czasami tłumaczony: potrzebny) albowiem pojęcie necessary/ne-
cessity (fr. n�cessaire/n�cessit�) ma oznaczać coS
więcej. W S
wietle
orzecznictwa Trybunału nie chodzi o użytecznoS
ć, czy zasadnoS
ć, ale o nieod-
zownoS
ć, za którą musi przemawiać pilna potrzeba społeczna18.
Dodatkowo, tę koniecznoS
ć ingerencji należy odnieS
ć do społeczeństwa
demokratycznego, którego konstytutywnymi cechami jest pluralizm, toleran-
cja oraz otwartoS
ć umysłu/otwartoS
ć na inne poglądy19. Cechy te w sposób
istotny umac niają korzystanie z takich praw jak : prawo do wolnoS
ci religii
(art. 9 EKPCz)20, prawo do wolnoS
ci wypowiedzi (art. 10 EKPCz), w szcze-
gólnoS
ci w kontekS
cie wolnoS
ci prasy i debaty publicznej (art. 10 EKPCz)21
oraz prawo do wolnoS
ci zrzeszania się i zgromadzeń (art. 11 EKPCz)22.
II.3. Powyższa kolejnoS
ć kryteriów dopuszczalnej ingerencji nie
jest przypadkowa. Wynika ona bowiem z utrwalonej techniki orzeczniczej
ETPCz, wspartej konstrukcją tych ograniczeń w tekS
cie Konwencji23.
18
Jak wielokrotnie powtarza ETPCz termin koniecznoS
ć nie jest synonimem pojęcia  nie-
zbędne (indispensable), nie ma też elastycznoS
ci takich terminów jak  dopuszczalny (admis-
sible),  zwykłe (ordinary),  przydatne (useful),  uzasadnione (reasonable) lub  pożądane
(desirable); por. wyrok ETPCz z dnia 7 grudnia 1976 r. w sprawie Handyside przeciwko Zjed-
noczonemu Królestwu, skarga nr 5493/72, ż 48; wyrok ETPCz z dnia 26 kwietnia 1979 r.
w sprawie The Sunday Times przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 6538/74, ż 59.
19
Pluralism, tolerance and broadmindedness; tak chociażby w wyroku ETPCz (Wielka
Izba) z dnia 17 lutego 2004 r. w sprawie Gorzelik i inni przeciwko Polsce, skarga nr 44158/98,
ż 90.
20
Na przykład wyrok ETPCz z dnia 31 lipca 2008 r., w sprawie Religionsgemeinschaft der
Zeugen Jehovas i inni przeciwko Austrii, skarga numer 40825, ż 98.
21
Wyrok ETPCz z dnia 21 stycznia 1999 r. w sprawie Janowski przeciwko Polsce, skarga
nr 25716/94, ż 30.
22
Gorzelik i inni przeciwko Polsce, ż 89.
23
Por. ustępy drugie artykułów 8  11 EKPCz.
9
Początkowym zatem kryterium jest kryterium legalnoS
ci. Niespełnienie
jego skutkuje stwierdzeniem braku potrzeby dalszego badania sprawy i kon-
sekwent nie uznaniem, że doszło do naruszenia Konwencji24. Podobny mecha-
nizm stosowany jest na gruncie dwóch pozostałych kryteriów. Tym samym
legalnoS
ć ingerencji nie przesądza o jej dopuszczalnoS
ci w S
wietle postano-
wień Konwencji. Wskazane kryteria nie są samoistne, nie mogą więc być
stosowane w oderwaniu od siebie.
Konsekwentnie, nie jest możliwa ingerencja, która nie spełnia kryterium
koniecznoS
ci, nawet wówczas gdy jest ona legalna i uzasadniona ochroną pra-
wowitego celu25.
II.4. Dodatkowo, w ocenie dopuszczalnoS
ci ingerencji Trybunał
bierze pod uwagę reguły restrykcyjnej wykładni postanowień Konwencji i sta-
nowisko, że tylko przekonywujące i istotne powody mogą usprawiedliwiać
ograniczenia praw i wolnoS
ci26.
III. W uzupełnieniu zakazu arbitralnej ingerencji, stanowiącego
sedno obowiązku negatywnego, Trybunał nakłada na państwo również obo-
wiązki pozytywne państw  stron Konwencji27. Ich istotą jest obowiązek po-
dejmowania odpowiednich kroków (appropriate steps) celem zapewnienia
skutecznej i rzeczywistej ochrony prawom i wolnoS
ciom Kon wencji28.
24
Zob. na przykład wyrok ETPCz (Wielka Izba) z dnia 16 lutego 2000 r. w sprawie Amann
przeciwko Szwajcarii, skarga nr 27798/95, ż 47-55, w którym Wielka Izba stwierdziła narusze-
nie kryterium legalnoS
ci i konsekwetnie uznała za zbędne badanie sprawy pod kątem pozo-
stałych dwóch kryteriów.
25
Ta technika orzecznicza jest powszechnie stosowana przez ETPCz. Jednym z wielu
przykładów jej stosowania może być wyrok z dnia 21 wrzeS
nia 2000 r. w sprawie Tele 1 Privat-
fernsehgesellschaft MBH przeciwko Austrii, skarga nr 32240/96, dowodzący dodatkowo jak
szczegółowo Trybunał bada zarzut naruszenia postanowień Konwencji.
26
W tym wypadku chodziło o ograniczenie prawa do wolnoS
ci wypowiedzi; zob. wyrok
ETPCz z dnia 10 lipca 1998 r. w sprawie Sidiropoulos i inni przeciwko Grecji, skargi
nr 57/1997/841/1047, ż 40.
27
Wyrokami, które wyznaczyły kierunek orzecznictwa w sferze obowiązków pozytyw-
nych są: wyrok z dnia 9 lutego 1967 r. w sprawie  relating to certain aspects of the laws on the
use of languages in education in Belgium przeciwko Belgii, skargi nr 1474/62; 1677/62;
1691/62; 1769/63; 1994/63; 2126/64; wyrok ETPCz z dnia 13 czerwca 1979 r., w sprawie
Marckx przeciwko Belgii, skarga nr 6833/74, ż 30; wyrok ETPCz z dnia 9 pax
dziernika 1979 r.
,w sprawie Airey przeciwko Irlandii, skarga nr 6289/73; wyrok ETPCz z dnia 13 grudnia1983 r.,
w sprawie X i Y przeciwko Holandii, skarga nr 8978/80, ż 23.
28
Zob. np. wyroki ETPCz z dnia 7 lutego 2002 r. w sprawie Mikulić przeciwko Chorwacji,
skarga nr 53176/99, ż 12; z dnia 24 lutego 1998 r. w sprawie Botta przeciwko Włochom, skarga
nr 21439/93, ż 33; z dnia 26 maja 1994 r . w sprawie Keegan przeciwko Irlandii, skarga
nr 16969/90, ż 49; z dnia 23 czerwca 2005 r. w sprawie Zawadka przeciwko Polsce, skarga
nr 48542/99, ż 53.
10
III.1. W S
wietle najnowszego orzecznictwa ETPCz dualizm obo-
wiązków państw  stron Konwencji wynika z ich generalnego obowiązku  za-
pewnienia każdemu człowiekowi (& ) praw i wolnoS
ci (art. 1 EKPCz)29.
WS
ród tych obowiązków pierwszoplanowe znaczenie mają jednak obowiązki
negatywne. Są one wpisane expressis verbis w strukturę normatywną prokla-
mowanych w Konwencji Europejskiej praw i podstawowych wolnoS
ci. Obo-
wiązki pozytywne zaS
art. 1 EKPCz nakłada, co do zasady, na państwa strony
w sposób dorozumiany.
III.2. Na dualizm obowiązków należy patrzeć przez pryzmat ich
hierarchizacji albowiem pierwszoplanowe znaczenie Trybunał przypisuje
obowiązkom negatywnym. Z drugiej jednak strony, domniemany charakter
obowiązków pozytywnych i ich drugoplanowoS
ć nie wyklucza samoistnej
odpowiedzialnoS
ci państw  stron KE z racji ich nie wykonania30.
III.3. Odnosi się to do obu kategorii obowiązków pozytywnych,
a więc do obowiązków materialnych i do obowiązków proceduralnych. Try-
bunał bowiem wewnętrznie zróżnicował konstrukcję obowiązków pozytyw-
nych. Działania podejmowane w ramach obowiązków pozytywnych mogą
więc mieć charakter materialny  w postaci konkretnych działań, których cha-
rakter i zakres uzależniony jest od konkretnej sytuacji oraz specyfiki danego
prawa lub wolnoS
ci31 oraz charakter proceduralny  w postaci przeprowadze-
nia skutecznego postępowania wyjaS
niającego32, a szerzej utworzenia efek-
tywnego i niezależnego sądownictwa33.
29
Kluczowe w tym zakresie są wyroki ETPCz z dnia z 8 kwietnia 2004 r. w sprawie Assani-
dze przeciwko Gruzji, skarga nr 71503/01 oraz z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawie Ila�cu i inni
przeciwko Mołdawii i Rosji, skarga nr 48787/99.
30
Szczególnie interesujący w tym zakresie jest wyrok ETPCz w sprawie `
ilih przeciwko
Słowenii, skarga nr 71463/01, ż 147; sprawa dotyczy naruszenia przez Słowenię art. 2 EKPCz
w związku ze S
miercią w szpitalu syna skarżącej, która nastąpiła przed ratyfikacją przez Słowe-
nię EKPCz. Postępowanie karne i postępowanie cywilne w tej sprawie zostało jednak wszczęte
po wejS
ciu w życie EKPCz. One to podlegały ocenie ETPCz.
31
To zdeterminowanie stanem faktycznym danej sprawy skutkuje brakiem syntetycznego
i całoS
ciowego obrazu struktury normatywnej poszczególnych praw i wolnoS
ci i powiązanych
z nim obowiązków pozytywnych. Rodzi to obawy o zachowanie pewnoS
ci i przewidywalnoS
ci
orzecznictwa. Zagrożenia te dostrzega zresztą sam Trybunał. zob. np. wyrok ETPCz z 4 lutego
2005 r. w sprawie Mamatkulov i Askarov przeciwko Turcji, skargi nr 46827/99 i 46951/99, ż 121.
32
Wyrok ETPCz z 4 grudnia 2003 r. w sprawie M.C. przeciwko Bułgarii, skarga 39272/98,
ż 151.
33
Wyrok ETPCz z 20 marca 2007 r. w sprawie Alicja Tysiąc przeciwko Polsce, skarga
nr 5410/03, ż 55; M.C. przeciwko Bułgarii, ż 153.
11
III.4. Obowiązki pozytywne powinny być wykonane z należytą sta-
rannoS
cią (due diligence)34. Jej dochowanie wymaga podejmowania przez
państwo skutecznych S
rodków bez zbędnej zwłoki, które w danej sytuacji
i momencie są adekwatne35. Wymaga również podejmowania kroków z włas-
nej inicjatywy, bez oczekiwania na specjalne proS
by ze strony ofiar naru-
szeń36.
III.5. Co ważne, obowiązki pozytywne mogą też pociągać za sobą
koniecznoS
ć przyjęcia S
rodków, które swym działaniem obejmować będą na-
wet sferę stosunków pomiędzy jednostkami37. Innymi słowy, wynika z nich
zobowiązanie do podejmowania działań ukierunkowanych na ochronę pod-
miotów uprawnionych przed wszelkimi bezprawnymi naruszeniami, niezależ-
nie od tego czy tych naruszeń dokonują organy władzy publicznej, czy też
podmioty prywatne38.
III.6. Z orzecznictwa ETPCz wynika również, iż obowiązki pozyty-
wne, w szczególnoS
ci w zakresie prawa do życia (art. 2 KE) oraz zakazu tortur,
poniżającego, nieludzkiego traktowania lub karania (art. 3 KE) mają autono-
miczny wymiar ekstra  terytorialny39.
III.7. Try bunał podkreS
la, że nie mogą być one jednak niemożliwe
do wykonania lub nieproporcjonalne40. Trybunał zatem nie przypisuje im ab-
solutnego charakteru41. Zostały one S
ciS
le okreS
lone na tle ochrony życia, mia-
nowicie zagrożenie życia musi być skonkretyzowane, tj. rzeczywiste
i bezpoS
rednie. Tym samym nie każde twierdzenie o zagrożeniu życia rodzi
34
Np. w wyroku ETPCz z 4 listopada 2008 r. w sprawie Janulis przeciwko Polsce, skarga
nr 20251/04 oraz w wyroku ETPCz z 7 pax
dziernika 2008 r. w sprawie Jerzyk przeciwko Pol-
sce, skarga nr 29360/06, żż 28-29.
35
M.C. przeciwko Bułgarii, ż 150; wyrok ETPCz z dnia z 12 czerwca 2008 r. w sprawie Be-
vacqua i S. przeciwko Bułgarii, skarga nr 71127/01, ż 64.
36
Wyrok ETPCz z dnia 9 czerwca 2009 r. w sprawie Opuz przeciwko Turcji, skarga nr ,
ż 155 i ż 171.
37
Wyroki ETPCz w sprawach: Różański przeciwko Polsce z 18.5.2006 r., skarga
nr 55339/00, ż 60, Mikulić przeciwko Chorwacji, ż 57; M.C. przeciwko Bułgarii, ż 151; wyrok
z dnia 22 lutego 2005 r. w sprawie Novoseletskiy przeciwko Ukrainie, skarg nr 47148/99, ż 68 i n.
38
Zob. sprawę Opuz przeciwko Turcji.
39
Wyrok ETPCz z dnia z 21 listopada 2001 r.,w sprawie Al-Adsani przeciwko Zjednoczo-
nemu Królestwu, skarga nr 35763/97.
40
Wyrok ETPCz z dnia 17 stycznia 2008 r. w sprawie Dodov przeciwko Bułgarii, skarga
nr 59548/00, ż 25; Osman przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, ż 116; wyrok ETPCz z dnia
18 pax
dziernika 2005 r. w sprawie Akdo�du przeciwko Turcji, skarga nr 46747/99 ż 45; Opuz
przeciwko Turcji, ż 129.
41
Bevacqua i S. przeciwko Bułgarii, ż 27.
12
obowiązek podjęcia działań pozytywnych42. Natomiast dla odpowiedzialnoS
ci
państwa z tytułu niedopełnienia obowiązków pozytywnych kluczowe jest
ustalenie:
" czy państwo wiedziało albo powinno wiedzieć o istnieniu realnego
i bezpoS
redniego ryzyka dla życia konkretnej osoby ze strony osób
trzecich dopuszczających się czynów kryminalnych,
" czy państwo dopełniało obowiązku podjęcia działań będących w za-
kresie jego kompetencji,
" czy państwo dopełniało obowiązku podjęcia działań, po których  przy
rozsądnej ocenie  można się było spodziewać, że doprowadzą do
uniknięcia tego ryzyka.
Te trzy pytania konstytuują tzw. test obowiązków pozytywnych państw
(test for the positive obligation on states)43.
IV. ETPCz podkreS
la, że w ocenie wykonywania obowiązków
pozytywnych przez państwa  strony Konwencji stosuje takie same reguły, jak
przy ocenie wykonywania obowiązków negatywnych44. Ta zbieżnoS
ć dotyczy
zasadniczo kryterium koniecznoS
ci i powiązanych z nim trzech zasad  dok-
tryn.
VI.1. Pierwszą z nich jest doktryna zachowania sprawiedliwej rów-
nowagi (fair balance) między interesem jednostki a interesem społeczeństwa
jako całoS
ci, drugą doktryna pilnej potrzeby społecznej (pressing social need),
trzecią zaS
doktryna marginesu swobody oceny (margin of appreciation)45.
Pierwszą z tych zasad należy łączyć z dwiema regułami wykładni funk-
cjonalnej Konwencji. Mianowicie, z wykładnią na rzecz urzeczywistniania
praw człowieka i podstawowych wolnoS
ci czyli pro homine oraz z wykładnią
na rzecz ochrony (promocji) społeczeństwa demokratycznego, tzw. wykładnię
pro democratiae46.
VI.2. Wyrazem dyrektywy pro homine jest zasada skutecznoS
ci.
W swym orzecznictwie Trybunał wyraża ją w formule, w S
wietle której ochro-
na praw i podstawowych wolnoS
ci na gruncie Konwencji powinna być  rze-
42
Opuz przeciwko Turcji, ż 129; w kontekS
cie znaczenia działań prewencyjnych dla ochro-
ny życia zob. wyrok ETPCz z 28 pax
dziernika 1998 r. w sprawie Osman przeciwko Zjednoczo-
nemu Królestwu, skarga nr 23452/94, ż 121 i n.
43
Opuz przeciwko Turcji, ż 130.
44
Alicja Tysiąc przeciwko Polsce, ż 111.
45
Zob. np. Różański przeciwko Polsce, ż 61.
46
ETPCz zwraca na to uwagę np. w wyroku (Wielka Izba) z dnia 30 stycznia 1998 r.,
w sprawie the United Communist Party przeciwko Turcji i inni przeciwko Turcji, nr skarg
133/1996/752/951.
13
czywista i skuteczna (practical and effective), a nie tylko teoretyczna lub
iluzoryczna (theoretical or illusory) 47.
Z kolei przez pryzmat drugiej dyrektywy wykładni funkcjonalnej
EKPCz  pro democratiae, prawa człowieka postrzegane są jako immanentny
element wspomnianego wyżej społeczeństwa demokratycznego, a nie jako cel
sam w sobie.
Służyć ma ona również umocnieniu wartoS
ci społeczeństwa demokra-
tycznego, choć prowadzić to może do podporządkowania interesów indy-
widualnych interesom grup i całego społeczeństwa48. Postrzegając to jako
zagrożenie dla praw człowieka Trybunał sięga właS
nie po zasadę sprawiedli-
wej równowagi, co ma zapewnić  sprawiedliwe i właS
ciwe traktowanie mniej-
szoS
ci oraz unikanie jakiegokolwiek nadużywania pozycji dominującej przez
większoS
ć .
VI.3. W podobnym kontekS
cie należy odczytywać doktrynę pilnej
potrzeby społecznej, u podstaw której leży koniecznoS
ć ochrony uznanego in-
teresu społecz nego. Jest ona zatem funkcjonalnie powiązana z zasadą sprawie-
dliwej równowagi.
Łączy się ona nadto z oceną kontekstu sytuacyjnego ingerencji i wymaga
ustalenia czy zastosowane S
rodki były proporcjonalne do celu prawowitego
oraz czy przyczyny ingerencji wskazane przez państwo były odpowiednie
i wystarczające (relevant and sufficient)49.
Dodatkowo, państwo musi przekonać Trybunał, iż dokonując ingerencji
postępowało zgodnie z konwencyjnymi standardami praw człowieka i podsta-
wowych wolnoS
ci, a także, że podjęte działania zostały oparte na dopuszczal-
nej ocenie właS
ciwych faktów (acceptable assessment of the relevant facts)50.
Niezbędna jest zatem szczegółowa ocena ad casum51.
VI.4. U podstaw sformułowania zaS
doktryny margi nesu swobody
oceny (margin of appreciation) leży idea uwzględnienia specyfiki danego
47
Na przykład wyrok ETPCz z dnia z dnia 18 lutego 2009 r., w sprawie Andrejeva przeciw-
ko Litwie, skarga nr 55707/00, ż 98; na przykład wyrok ETPCz z dnia 20 grudnia 2007 r. w spra-
wie Nikolova i Velichkova przeciwko Bułgarii, skarga nr 7888/03, ż 61; wyrok ETPCz z dnia
20 marca 1991 r. w sprawie Cruz Varas inni przeciwko Szwecji, skarga numer 15576/89, ż 94,
a wczeS
niej w wyroku z dnia 7 lipca 1989 r. w sprawie Soering przeciwko Zjednoczonemu Kró-
lestwu, ż 87. O zasadzie skutecznoS
ci piszę również w dalszej częS
ci.
48
Gorzelik i inni przeciwko Polsce, ż 90.
49
Janowski przeciwko Polsce, ż 30.
50
Wyrok ETPCz z dnia 23 pax
dziernika 1994 r. w sprawie Jersild przeciwko Danii, skarga
nr 15890/89, ż 31.
51
Por. jeden z ostatnich wyroków ETPCz z dnia 7 lipca 2011 r. w sprawie Bayatyan prze-
ciwko Armenii, skarga nr 23459/03, ż 123, ż 127.
14
społeczeństwa i państwa, jego uwarunkowań ekonomicznych, społecznych
i kulturowych (tradycji)52 oraz szczególnych okolicznoS
ci danej sprawy,
w tym konkretnych faktów i rzeczywistych warunków sprawy53.
W związku z tym granice tej swobody są zróżnicowane. W sferze naru-
szeń praw absolutnych, np. zakazu tortur (art. 3 EKPCz) państwu nie
przysługuje jakakolwiek swoboda, natomiast w zakresie innych praw i podsta-
wowych wolnoS
ci zakres tej swobody może być wąski, pewien, bądx
szeroki,
a nawet bardzo szeroki.
Adresatem zawartej w niej swobody są zarówno krajowe władze ustawo-
dawcze, jak i też organy powołane do wykładni i stosowania prawa, w tym
organy władzy sądowniczej54. Niemniej ta swoboda nie oznacza dowolnoS
ci.
Po pierwsze, podlega ona, jak to wielokrotnie powtarza ETPCz,  rygorysty-
cznemu europejskiemu nadzorowi obejmującemu zarówno prawo, jak i akty
jego stosowania, łącznie z aktami podjętymi przez niezawisłe sądy, S
cisłemu
nadzorowi ze strony ETPCz55.
Po drugie, swoboda ta ma pewne granice. Wyznaczają je cztery wymogi,
mianowicie wymóg zapewnienia skutecznej ochrony praw i wolnoS
ci
w EKPCz oraz wymóg ochrony fundamentalnych wartoS
ci i praw, następnie
wymóg ochrony istoty (essentials aspects) proklamowanych w Konwencji
praw i podstawowych wolnoS
ci, oraz wymóg ochrony podmiotów szczególnie
narażonych na naruszenia ich praw (vulnerable individuals)56.
V. Zapewniając państwom margines swobody, Trybunał for-
mułuje wobec krajowych organów wymóg aby postanowienia Konwencji
podlegały wykładni dokonywanej w S
wietle warunków dnia dzisiejszego (in
the light of present-day conditions)57. Oznacza to, iż mają być one interpre-
towane zgodnie z regułami wykładni dynamicznej. Ich podstawą jest reguła,
zgodnie z którą Konwencja uznawana jest w procesie wykładni jako żywy in-
strument (living instrument)58.
52
M.C. przeciwko Bułgarii, ż 154.
53
Dodov przeciwko Bułgarii, ż 25.
54
Handyside przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, ż 48 i powołane tam wyroki ETPCz:
z dnia 18 czerwca 1971 r. w sprawie Engel i inni, ż 100; z dnia 18 czerwca 1971 r. w sprawie De
Wilde, Ooms and Versyp, ż 93; Golder przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, ż 45.
55
Wyrok ETPC z dnia 10 lipca 1998 r. w sprawie Sidiropoulos i inni przeciwko Grecji, skargi
nr 57/1997/841/1047, ż 40.
56
M.C. przeciwko Bułgarii, ż 150.
57
Wyrok ETPCz z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawie Vo przeciwko Francji, skarga nr
53924/00, ż 81-82.
58
V. i B BankoviŁ i inni przeciwko Belgii i 16 innym państwom, ż 64.
15
V.1. Dla wykładni dynamicznej kluczowe są trzy zasady  reguły.
Pierwsza z tych zasad, którą należy uznać za najważniejszą, to prymat
wykładni teleologicznej nad regułami wykładni tekstualnej i wykładnią histo-
ryczną59. Jej wyrazem jest formuła przedmiot i cel Konwencji (object and pur-
pose of the Convention).
Druga zaS
zasada, wyrażona jest we wspomnianej wyżej formule inter-
pretacji Konwencji w S
wietle warunków dnia dzisiejszego oraz wspólnej
(zgodnej) praktyki państw  stron Konwencji60. Ta wspólna praktyka może
istnieć zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. Oznacza to,
iż w wykładni Konwencji brana jest pod uwagę  ewolucja norm i zasad w pra-
wie międzynarodowym oraz  współczesne standardy i trendy w danej sferze
życia społecznego61.
Z kolei w S
wietle trzeciej idei, powiązanej z pierwszą, ochrona praw
człowieka i podstawowych wolnoS
ci zagwarantowanych w Konwencji musi
być rzeczywista i skuteczna, a nie teoretyczna i iluzoryczna62.
Wyrażona w ten sposób zasada skutecznoS
ci, postrzegana jako ogólny
cel Konwencji, jest tak mocno osadzona w orzecznictwie ETPCz, że w doktry-
nie międzynarodowego prawa praw człowieka przypisuje się jej rangę zasady
ogólnej tego prawa.
V. Dodatkowo, mając na uwadze podstawową regułę wykładni
dynamicznej, a więc wykładni ze względu na ogólny cel i przedmiot Konwe-
ncji, Trybunał uznał za niezbędne nadanie niektórym pojęciom Konwencji
autonomicznego wobec krajowych porządków prawnych znaczenia.
V.1. AutonomicznoS
ć pojęć Konwencji nie oznacza ich całkowi-
tej niezależnoS
ci od krajowych regulacji, ale odbiera tym regulacjom rozstrzy-
gające znaczenie. Innymi słowy, są one brane pod uwagę w pierwszej
59
Por. reguły interpretacyjne zawarte w art. 31 33 KWPT; zob. Golder przeciw Zjednoczo-
nemu Królestwu, m.in. ż 29-32; powyższy wyrok uznany został w literaturze przedmiotu za je-
den z najważniejszych wyroków w historii EKPCz. Swoistą zapowiedzią tego kierunku jest
wczeS
niejszy wyrok z dnia 27 czerwca 1968 r., w sprawie Wemhoff przeciwko Niemcom, skar-
ga nr 2111/64.
60
Wyrok ETPCz z dnia 25 kwietnia 1978 r. w sprawie Tyrer przeciwko Zjednoczonemu
Królestwu, skarga nr 5856/72, ż 31; por. wpływ na linię orzeczniczą ETPCz jaki wywarła zmia-
na praktyki państw - stron w zakresie możliwoS
ci dokonania po operacji zmian w akcie urodze-
nia transseksualistów: pierwsze wyroki  z dnia 17 pax
dziernika 1986 r. w sprawie Rees prze-
ciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 9532/81; z dnia 27 wrzeS
nia 1990 r. w sprawie
Cossey przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 10843/84; zmiana stanowiska: wyrok
(Wielka Izba) z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie Christine Goodwin przeciwko Zjednoczonemu
Królestwu, skarga nr 28957/95.
61
M.C. przeciwko Bułgarii, ż 166.
62
Airey przeciwko Irlandii, ż 24.
16
kolejnoS
ci, ale nie wykluczają innego rozstrzygnięcia. Pod pojęciem krajowe
regulacje należy rozumieć zarówno prawne klasyfikacje, jak i ich treS
ć oraz
skutek wywoływany w prawie krajowym danego państwa63.
V.2. Katalog pojęć autonomicznych jest wyjątkowo obszerny
i obejmuje terminy o fundamentalnym znaczeniu, gdyż poS
ród tych pojęć są
między innymi takie po jęcia jak: życie (life), tortury, nieludzkie, poniżające,
karanie (torture; inhuman; degrading; punishment), wolnoS
ć (liberty), bezpie-
czeństwo osobiste (security), zgodnie z prawem (lawfull), pozbawienie wolno-
S
ci/aresztowanie (detention), zatrzymanie (agrest), przestępstwo (offence),
umysłowo chory (unsound mind), sąd (court), prawa i obowiązki o charakte-
rze cywilnym (civil rights and duties), oskarżenie w sprawie karnej (criminal
charge), kara (penalty), życie prywatne (private life), życie rodzin ne (family
life), dom (home), wypowiedx
(expression), pokojowe zgromadzenie (peacful
assembly), zrzeszenie (association), dyskryminacja (discrimination), mienie
(possessions) własnoS
ć (property) oraz zgodne z prawem (in accordance with
law), przewidziane przez prawo (prescribed by law).
V.3. AutonomicznoS
ć tych pojęć w niczym nie ogranicza zakresu
kontroli zgodnoS
ci podjętych przez państwo działań, lub ich braku, z Kon-
wencją. Są one zatem, tak jak inne pojęcia, pełnoprawnym wzorcem kontroli
prawa i praktyki państw  stron Konwencji. Wynika z tego swoiste a priori
założenie o ich znajomoS
ci przez sądy i inne organy krajowe stosujące prawo
krajowe.
Tymczasem z Konwencji nie wynika formalny obowiązek inkorporacji
Konwencji do prawa krajowego. Trybunał jednoznacznie potwierdził to cho-
ciażby w wyroku w sprawie McCann, stwierdzając, że:
Konwencja nie zobowiązuje Umawiające się Strony do włączenia jej po-
stanowień do prawa krajowego [& ] Ponadto nie jest rolą instytucji
powołanych Konwencją badanie in abstracto zgodnoS
ci krajowych przepisów
ustawowych lub konstytucyjnych z wymogami Konwencji64.
Z drugiej strony jednak, powołując się na art. 1 EKPCz, Trybunał ustalił,
iż główną odpowiedzialnoS
ć za wdrażanie i egzekwowanie prawa i wolnoS
ci
gwarantowanych w Konwencji ponoszą władze krajowe. Formalnie rzecz
biorąc, system strasburski ma zatem charakter pomocniczy (subsydiarny) do
krajowych systemów ochrony praw człowieka. Wynika to z art. 13 oraz art. 35
63
Por. wiodący w tej kwestii wyrok ETPCz (Wielka Izba) z dnia 12 lutego 2004 r. w spra-
wie Perez przeciwko Francji, skarga nr 47287/99, ż 57.
64
McCann i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, ż 153.
17
ż 1 EKPCz65. Niemniej, Trybunał uważa się za zobowiązany do sprawdzenia,
czy prawo krajowe jest interpretowane, następnie czy jest stosowane oraz czy
skutki, które wywołuje są zgodne z zasadami Konwencji, tak jak są interpre-
towane w orzecznictwie Trybunału66.
Oznacza to de facto obowiązek harmonizacji krajowych porządków pra-
wnych z prawem Europejskiej Konwencji.
* * *
1. Niniejsze opracowanie adresowane jest w sposób szczególny do sę-
dziów i prokuratorów. Zostały w nim, z koniecznoS
ci w pewnym skrócie, ale
bez uproszczeń, przedstawione standardy ochrony praw człowieka i podsta-
wowych wolnoS
ci zagwarantowane w Konwencji w kontekS
cie wyroków,
w których Trybunał orzekł o naruszeniu przez Polskę postanowień Konwe-
ncji, czyli w kontekS
cie spraw polskich.
Ma ono zatem praktyczny wymiar. Będąc swoistym przewodnikiem po
orzecznictwie ETPCz w sprawach polskich ma być pomocne w procesie sto-
sowania prawa krajowego.
2. Temu właS
nie celowi została podporządkowana struktura tego opra-
cowania i przyjęte w nim ograniczenia.
Podzielone jest ono na dwie częS
ci. Pierwsza częS
ć zatytułowana jest
Standardy ochrony praw człowieka i podstawowych wolnoS
ci.
Zawiera ona, po pierwsze, dokonaną w ramach poszczególnych praw
człowieka, zgodnie z porządkiem przyjętym w Konwencji, prezentację stan-
dardów ich ochrony, z pełnym uwzględnieniem całego orzecznictwa ETPCz,
a więc nie tylko spraw polskich. Po drugie, obejmuje opis stwierdzonych przez
ETPCz naruszeń tychże standardów w sprawach polskich. W opisie tych naru-
szeń, jak i też w ich kategoryzacji rozstrzygająca była praktyka Kancelarii
ETPCz, widoczna chociażby w corocznych raportach ETPCz (dostępne na
stronie internetowej ETPCz: http://www.echr.coe.int). Poszczególne zatem
hasła (terminy) nie są przypadkowe, tak jak i ich pewna umownoS
ć i skróto-
woS
ć.
Opis stwierdzonych naruszeń i ich systematyka wynika ze specyfiki po-
szczególnych praw. W przypadku niektórych praw opis ten jest syntetyczny
i ustrukturalizowany, w przypadku zaS
innych praw rozbudowa ny i zindy-
widualizowany (dotyczy to w szczególnoS
ci prawa do wolnoS
ci wypowiedzi
(art. 9 EKPCz), a wynika ze aktualnoS
ci naruszeń i ich złożonego kontekstu).
65
Wyrok ETPCz (Wielka Izba) z dnia 26 marca 2006 r., w sprawie Scordino przeciwko
Włochom, skarga nr 36813/97, ż 140.
66
Scordino przeciwko Włochom, ż 191.
18
Przyjęte w opracowaniu ograniczenie do prezentacji naruszeń w spra-
wach polskich oznacza, iż nie są w nim omówione te prawa, których narusze-
nie przez Polskę nie była przedmiotem kontroli ETPCz. Pominięte zostały
również wyroki ETPCz, w których Trybunał stwierdził brak naruszenia posta-
nowień Konwencji. Wyjątkiem jest wyrok ETPCz w sprawie Kudła przeciwko
Polsce, wyrok z dnia 26 pax
dziernika 2000 r., skarga nr 30210/96 (brak naru-
szenia w zakresie art. 3 EKPCz).
Przedmiotem opracowania jest zatem: prawo do życia (art. 2 EKPCz), za-
kaz tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (art. 3
EKPCz), prawo do wolnoS
ci i bezpieczeństwa osobistego (art. 5 EKPCz), pra-
wo do sprawiedliwego procesu (art. 6 EKPCz), prawo do poszanowania życia
prywatnego i rodzinnego (art. 8 EKPCz), prawo do wolnoS
ci myS
li, sumienia
i religii (art. 9 EKPCz), prawo do wolnoS
ci wypowiedzi (art. 10 EKPCz), pra-
wo do wolnoS
ci pokojowych zgromadzeń i zrzeszania się (art. 11 EKPCz),
prawo do zawarcia małżeństwa (art. 12 EKPCz), prawo do skutecznego S
rodka
odwoławczego (art. 13 EKPCz), zakaz dyskryminacji (art. 14 EKPCz), ochro-
na własnoS
ci (art. 1 protokołu dodatkowego do EKPCz) oraz prawo do
wolnoS
ci poruszania się (art. 2 Protokołu nr 4 do EKPCz).
4. II częS
ć opracowania jest zatytułowana Wykaz wiodących wyroków
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Ma ona charakter informacyjny.
Zawiera uporządkowany wykaz wiodących wyroków ETPCz. Zostały one po-
dzielone na dwie kategorie, pierwszą stanowią wyroki, którym Komitet Mini-
strów w trybie nadzoru nad ich wykonaniem nadał status wyroków wiodących
(leading cases), drugą zaS
kategorię stanowią wyroki o tym samym statucie,
ale wydane w sprawach polskich.
W opracowaniu uwzględnione zostało orzecznictwo ETPCz do 1 stycz-
nia 2011 r.
5. W opracowaniu uwzględniono autonomicznoS
ć pojęć prawa Kon-
wencji względem krajowych porządków prawnych, w tym porządku polskie-
go. Pojęcia autonomiczne są zaznaczone w opracowaniu kursywą.
Dodatkowo, uwzględniono specyfikę języka prawa Konwencji, który pozba-
wiony jest w wielu wypadkach formalizmu charakterystycznego dla języka
prawniczego i języka prawnego.
Zostało ono oparte na oficjalnym tłumaczeniu Konwencji i protokołów,
mimo że jego poprawnoS
ć budzi poważne wątpliwoS
ci67. Tylko w przypadku
czterech praw dokonane zostało wyrax
ne odstępstwo od tekstu oficjalnego
Konwencji, mianowicie w przypadku prawa do wolnoS
ci myS
li, sumienia i re-
ligii (art. 9 EKPCz), prawa do wolnoS
ci wypowiedzi (art. 10 EKPCz), prawa
67
Dz. U. 1993, Nr 36, poz. 175, 178.
do zgromadzania i zrzeszania się (art. 11 EKPCz) oraz prawa do wolnoS
ci po-
ruszania się (art. 2 protokołu dodatkowego nr 2).
Mając na uwadze fakt, iż językiem oficjalnym prawa Konwencji są dwa
języki, mianowicie język angielski i język francuski, podstawowe terminy
w opracowaniu zostały podane w tych dwóch językach.
6. Można postawić pytanie czy takie opracowanie jest potrzeb-
ne? W S
wietle danych statystycznych Kancelarii ETPCz odpowiedx
na nie
wydaje się być oczywista (dane na dzień 1 stycznia 2011 r.). Albowiem 4,6%,
spraw będących w trakcie rozpatrywania to sprawy polskie, co sytuuje Polskę
na 6 miejscu w klasyfikacji pending cases (za Rosją (28,9%), Turcją (10,9%),
Rumunią (8,6%), Ukrainą (7,5%), Włochami (7,3%)).
W samym tylko 2010 r. ETPCz stwierdził naruszenie przez Polskę posta-
nowień Konwencji w 87 wyrokach. Plasuje to Polskę na piątym miejscu, po
Turcji (278), Rosji (217), Rumunii (143) i Ukrainie (109).
Polska zajmuje też czołowe miejsce  4, po Włochach, Turcji i Rosji, jeS
li
chodzi o liczbę wyroków niewykonanych. W sumie, jest to 759 wyroków,
w tym 70 ma status spraw wiodących (leading cases), a 689 spraw to sprawy
klonowe i tzw. pojedyncze (isoltaed).
Podsumowując, od chwili uznania właS
ciwoS
ci organów Konwencji68 do
rozpatrywania skarg indywidualnych ETPCz wydał 874 wyroków, w tym
w przypadku 761 stwierdził naruszenie Konwencji, w przypadku zaS
61 stwier-
dził brak naruszenia, a w przypadku 52 spraw zapadły inne rozstrzygnięcia.
Najwięcej naruszeń postanowień Konwencji w sprawach polskich ETPCz
stwierdził w zakresie art. 6 EKPCz, z czego 20 dotyczyło sprawiedliwego proce-
su, 37 długoS
ci postępowania, a 2 nie wykonania wyroków sądowych. Drugie
miejsce, zajmują naruszenia w zakresie prawa do wolnoS
ci i bezpieczeństwa
osobistego (art. 5 EKPCz), Trybunał stwierdził je w 14 wyrokach.
Niniejsze opracowanie jest pracą zbiorą, aczkolwiek poszczególne jego
częS
ci zostały zasadniczo opracowane odrębnie. Standardy ochrony praw
człowieka i podstawowych wolnoS
ci zostały opracowane przez dr Elżbietę
Hannę Morawską, natomiast wyroki ETPCz zostały zebrane i uporządkowane
przez mgr Katarzynę Gałkę.
Dr Elżbieta Hanna Morawska
Warszawa, pax
dziernik 2011 r.
68
OS
wiadczenie Rządowe w sprawie deklaracji o uznaniu kompetencji Europejskiej Komi-
sji Praw Człowieka oraz jurysdykcji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (Dz. U. z 1993 r.,
Nr 61, poz. 286).
CZĘR
Ć I
STANDARDY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA
I PODSTAWOWYCH WOLNOR
CI
22
PRAWO DO ŻYCIA
(ar ty kuł 2 EKPCz)
1. Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie
może być umyS
lnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wy-
roku sądowego skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje
taką karę.
2. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym Artykułem, jeżeli
nastąpi w wyniku bezwzględnego koniecznego użycia siły:
a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą;
b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia
ucieczki osobie pozbawionej wolnoS
ci zgodnie z prawem;
c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek
lub powstania.
STANDARD OCHRONY PRAWA DO ŻYCIA
Fundamentalna wartoS
ć społeczeństwa demokratycznego
Na wykładnię prawa do życia oraz kontrolę jego ochrony i poszanowania
przez państwa  strony należy patrzeć, mając na uwadze jego szczególne zna-
czenie. Stanowi ono bowiem jedno z najbardziej fundamentalnych postano-
wień Konwencji i jako takie, wraz z zakazem tortur, poniżającego,
nieludzkiego traktowania i karania (art. 3 EKPCz) wyraża jedną z podstawo-
wych wartoS
ci społeczeństwa demokratycznego.
Artykuł 2 składa się z dwóch odrębnych, aczkolwiek powiązanych ze
sobą, częS
ci. Z pierwszej wynika ogólny obowiązek prawnej ochrony życia,
z drugiej zaS
 względny zakaz umyS
lnego pozbawiania życia. Konwencja za-
tem, po pierwsze, nie gwarantuje expressis verbis prawa do życia, a po drugie,
dopuszcza ewentualnoS
ć pozbawienia życia, ale tylko w S
ciS
le okreS
lonych
sytuacjach . Ich wykaz ma charakter enumeratywny i musi być S
ciS
le interpre-
towany oraz uzasadniony bezwzględną koniecznoS
cią (art. 2 ust. 2 EKPCz).
Tylko w tych okolicznoS
ciach pozbawienie życia może być uznane za
usprawiedliwione.
Z ogólnego obowiązku prawnej ochrony życia wynikają trzy rodzaje
obowiązków państwa.
Obowiązek państw-stron Konwencji
Pierwszy to obowiązek negatywny, którego istotą, co do zasady, jest za-
kaz dokonywania nielegalnej, nieuzasadnionej lub nadmiernej ingerencji
w prawa i wolnoS
ci gwarantowane w Konwencji. W kontekS
cie prawa do ży-
cia państwo zobowiązane jest do powstrzymywania się od umyS
lnego pozba-
23
wiania życia jednostek, które podlegają ich jurysdykcji. Drugi to obowiązek
pozytywny. Wynika z niego nakaz podejmowania przez państwo-stronę Kon-
wencji odpowiednich działań, których celem jest zapewnienie skutecznego
korzystania z praw i wolnoS
ci proklamowanych w Konwencji. W kontekS
cie
prawa do życia ich celem powinna być ochrona życia jednostek podlegających
ich jurysdykcji. Obowiązek ten pociąga za sobą m.in.:
 wymóg ustanowienia przepisów karnych odstraszających od popełnienia
przestępstw przeciwko osobie, wzmocnionych skutecznym mechanizmem
prewencji, zwalczania i karania za ich naruszenie;
 nakaz podjęcia odpowiednich działań przez właS
ciwych funkcjonariuszy
w sytuacji realnego i bezpoS
redniego niebezpieczeństwa dla życia jedno-
stki, o którym państwo wiedziało lub powinno wiedzieć;
 wymóg odpowiedniego zaplanowania, przeprowadzenia oraz kontrolowa-
nia przebiegu akcji sił policyjnych;
 koniecznoS
ć zapewnienia właS
ciwej opieki medycznej osobom pozbawio-
nym wolnoS
ci.
Trzeci to obowiązek pozytywny o charakterze proceduralnym. Jest on
powiązany z obowiązkiem pozytywnym materialnym, choć Trybunał coraz
częS
ciej nadaje mu autonomiczny charakter. Wynika z niego nakaz skuteczne-
go wyjaS
nienia okolicznoS
ci, w jakich doszło do pozbawienia życia jednostki.
Aby postępowanie mogło być uznane przez ETPC za skuteczne, musi ono być
przede wszystkim: oficjalne, bezstronne i niezależne, dostępne dla rodziny
ofiary, bezzwłoczne i przeprowadzone z należytą starannoS
cią.
Ciężar dowodu. Domniemanie
W sytuacji, gdy stawiany jest zarzut pozbawienia życia przez funkcjona-
riusza państwa, Trybunał uznaje, że zarzut ten musi być udowodniony ponad
rozsądną wątpliwoS
ć. Jednakże, gdy osoba umiera w czasie pozbawienia wol-
noS
ci przez władzę publiczną (np. w areszcie) i państwo nie przeprowadza sku-
tecznego postępowania wyjaS
niającego, Trybunał może przyjąć
domniemanie, że S
mierć nastąpiła w wyniku działania lub zaniechania orga-
nów państwa. Ciężar dowodu w takich przypadkach spoczywa na państwie.
NARUSZENIA
art. 2 ust. 1 EKPCz
POZBAWIENIE ŻYCIA (ang. life/fr. vie)
Izby wytrzex
wień
" Brak przekonujących wyjaS
nień w sprawie S
mierci osoby zatrzymanej
w izbie wytrzex
wień, która została unieruchomiona pasami obezwład-
24
niającymi i pozostawiona bez nadzoru medycznego, skutkujący przyję-
ciem domniemania na rzecz odpowiedzialnoS
ci państwa za naruszenie pra-
wa do życia
 Wyrok ETPCz w sprawie Mojsiejew przeciwko Polsce z dnia 24.03.2009 r.,
skarga nr 11818/02
OBOWIĄZEK POZYTYWNY MATERIALNY
(ang. po si ti ve ob li ga tions/fr. ob li ga tions po si ti ves)
Pla ców ki peni ten cja r ne
" Brak właS
ciwej kontroli w zakładzie karnym w zakresie przyjmowania le-
ków przez chorego psychicznie więx
nia
 Wyrok ETPCz w sprawie Jasińska przeciwko Polsce z dnia 01.06.2010 r.,
skarga nr 28326/05
" Niezapewnienie właS
ciwej opieki medycznej w zakładzie karnym
 Wyrok ETPCz w sprawie Dzieciak przeciwko Polsce z dnia 09.12.2008 r.,
skarga nr 77766/01
Policja
" Nieprawidłowe zaplanowanie i przeprowadzenie akcji policyjnej
 Wyrok ETPCz w sprawie Wasilewska i Kałucka przeciwko Polsce z dnia
23.02.2010 r., skargi nr 28975/04 i 33406/04
SKUTECZNE POSTĘPOWANIE WYJAR
NIAJĄCE
(ang. effective investigation/fr. enquęte effective)
Placówki penitencjarne
" Brak skutecznego postępowania wyjaS
niającego okolicznoS
ci samobój-
stwa więx
nia
 Wyrok ETPCz w sprawie Jasińska przeciwko Polsce z dnia 01.06.2010 r.,
skarga nr 28326/05
" Brak sku tecznego postępowania wyjaS
niającego powody niezapewnienia
właS
ciwej opieki medycznej
 Wyrok ETPCz w sprawie Dzieciak przeciwko Polsce z dnia 09.12.2008 r.,
skarga nr 77766/01
Po li cja
" Brak skutecznego postępowania wyjaS
niającego przebieg akcji policyjnej
 Wyrok ETPCz w sprawie Wasilewska i Kałucka przeciwko Polsce z dnia
23.02.2010 r., skargi nr 28975/04 i 33406/04
Izby wy trze x
wień
" Brak skutecznego postępowania wyjaS
niającego okolicznoS
ci S
mierci oso-
by zatrzymanej w izbie wytrzex
wień
25
 Wyrok ETPCz w sprawie Mojsiejew przeciwko Polsce z dnia 24.03.2009 r.,
skarga nr 11818/02
Szpitale
" Brak skutecznego postępowania wyjaS
niającego okolicznoS
ci S
mierci
żony skarżącego i okolicznoS
ci wyrządzenia poważnego uszczerbku na
zdrowiu syna
 Wyrok ETPCz w sprawie Byrzykowski przeciwko Polsce z dnia
27.06.2006 r., skarga nr 11562/99
Osoby prywatne. R
mierć w niewyjaS
nionych okolicznoS
ciach.
Podejrzenie dokonania zabójstwa
" Brak skutecznego postępowania wyjaS
niającego pomimo okolicznoS
ci
wskazujących na dokonanie zabójstwa. AutonomicznoS
ć obowiązku pro-
ceduralnego
 Wyrok ETPCz w sprawie Weber i inni przeciwko Polsce z dnia
27.04.2010 r., skarga nr 23039/02
NARUSZENIA
art. 2 ust. 2 EKPCz
UŻYCIE SIŁY (ang. use of force/fr. recours ą la force)
Policja
" Naruszenie kryterium bezwzględnej koniecznoS
ci użycia siły podczas akcji
policyjnej
 Wyrok ETPCz w sprawie Wasilewska i Kałucka przeciwko Polsce z dnia
23.02.2010 r., skargi nr 28975/04 i 33406/04
ZAKAZ TORTUR, NIELUDZKIEGO LUB PONIŻAJĄCEGO
TRAKTOWANIA ALBO KARANIA
(artykuł 3 EKPCz)
Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu
traktowaniu albo karaniu.
STANDARD OCHRONY W ZAKRESIE ZAKAZU TORTUR,
NIELUDZKIEGO LUB PONIŻAJACEGO TRAKTOWANIA
ALBO KARANIA
Fundamentalna wartoS
ć społeczeństwa demokratycznego
Podobnie jak art. 2 EKPCz, art. 3 stanowi jedno z najbardziej fundamen-
talnych postanowień Konwencji. Ustanowiony w nim zakaz ma absolutny
26
i niederogowalny charakter (art. 15 ust. 2 EKPCz). Obejmuje on trzy odrębne,
jednakowo zakazane zachowania: po pierwsze, zakaz tortur, po drugie, zakaz
nieludzkiego traktowania i karania oraz po trzecie, zakaz poniżającego
traktowania i karania.
Aby dane postępowanie mogło być uznane za zakazane na gruncie art. 3
EKPCz musi przekroczyć kryterium minimalnego poziomu dolegliwoS
ci (su-
rowoS
ci). Ocena, czy doszło do przekroczenia tego kryterium dokonywana
jest na tle konkretnej sprawy i zależna jest od elementów subiektywnych spra-
wy (dotyczących ofiary zakazanego traktowania, np.: wiek, płeć, stan zdrowia
ofiary) oraz elementów obiektywnych (dotyczących kontekstu zakazanego
traktowania, np. jego przyczyn, sposobu i czasu postępowania, legalnoS
ci).
Ponad to w najnowszym orzecznictwie, inaczej niż początkowo, kryterium to
nie jest pojmowane restryktywnie.
Dowody i domniemania
Każdy za rzut naruszenia art. 3 EKPCz wy maga właS
ciwej reakcji ze stro-
ny państwa, ale również przekonywującego udowodnienia. Niemniej ETPCz,
formułując wymóg wykazania ponad rozsądną wątpliwoS
ć zakazanego trak-
towania, uznaje, że nie musi stosować reguł dowodowych właS
ciwych krajowym
postępowaniom karnym, gdyż orzeka o odpowiedzialnoS
ci prawno-międzyna-
rodowej państwa, a nie o winie i karze osób indywidualnych.
Oceniając zarzuty naruszenia art. 3 Konwencji, Trybunał stosuje również
domniemania. Z punktu widzenia skarżącego najistotniejsze wydaje się być
domniemanie faktyczne o odpowiedzialnoS
ci państwa za obrażenia (S
lady
przemocy) lub S
mierć osoby zatrzymanej/pozbawionej wolnoS
ci, jak i każdej
innej osoby pozostającej w jakiejkolwiek innej formie pod władzą państwa.
Jest to domniemanie wzruszalne, a obalić je może satysfakcjonujące i przeko-
nujące wyjaS
nienie przyczyn powstania ujawnionych obrażeń lub S
mierci.
Obowiązki państw-stron
W związku z absolutnym charakterem zakazu tortur obowiązek negatyw-
ny ma szczególny wymiar, albowiem każde  wkroczenie w sferę tego zakazu
może zostać uznane per se za naruszenie tego postanowienia Konwencji. Kon-
sekwentnie, każda informacja o naruszeniu tego zakazu powinna być przedmio-
tem skutecznego postępowania wyjaS
niającego. Jego celem powinno być
ustalenie faktów i ewentualne pociągnięcie do odpowiedzialnoS
ci sprawców na-
ruszenia. Dotyczy to w szczególnoS
ci funkcjonariuszy państwa. Standardy jego
skutecznoS
ci są tożsame ze standardami w zakresie prawa do życia. Z kolei w ra-
mach obowiązku pozytywnego materialnego państwo jest zobowiązane zapew-
nić ochronę przed zakazanym traktowaniem. Państwo musi podjąć działania
27
prewencyjne wobec realnego i bezpoS
redniego zagrożenia zakazanym zacho-
waniem, o którym wiedziało lub powinno było wiedzieć, niezależnie od tego
czy to zagrożenie pochodziło od osoby prywatnej czy od funkcjonariusza pań-
stwa. W ten sposób powstaje efekt horyzontalny zakazu tortur.
Szczególne jednak obowiązki pozytywne są nałożone na państwo wo-
bec osób pozostających pod jego władzą, np. w aresztach, zakładach kar-
nych, izbach wytrzex
wień. Ponosi ono bowiem szczególną odpo-
wiedzialnoS
ć za te osoby. Jest więc zobowiązane do zapewnienia należytych
warunków w placówkach penitencjarnych, zwłaszcza w zakresie ochrony
zdrowia i bezpieczeństwa osobistego osób pozbawionych wolnoS
ci.
NIELUDZKIE I PONIŻAJĄCE TRAKTOWANIE
(ang. inhuman or degrading treatment/fr. traitement inhumain ou
d�gradant)
PLACÓWKI PENITENCJARNE
Nie zape w nie nie wię x
niom na le ży tej opie ki zdro wo t nej w wa run
-
kach więziennych. Niedopełnienie obowiązku pozytywnego
(ang. positive obligations/fr. obligations positives)
" Tolerowanie braku morfiny niezbędnej do prawidłowego funkcjonowania
pompy morfinowej i poprzestanie na podawaniu przeciwbólowych leków
zamiennych przez okres aresztowania osoby niepełnosprawnej cierpiącej
na chroniczne bóle kręgosłupa i nóg
 Wyrok ETPCz w sprawie Kupczak przeciwko Polsce z dnia 25.01.2011 r.,
skarga nr 2627/09
" Brak starannych działań wobec poważnie chorego więx
nia, które odpo-
wiadałyby jego stanowi zdrowia i nie wywoływały u niego lęku i dys-
komfortu
 Wyrok ETPCz w sprawie Rokosz przeciwko Polsce z dnia 27.07.2010 r.,
skarga nr 15952/09
" Niezapewnienie odpowiedniej opieki medycznej w trakcie tymczasowego
aresztowania podejrzanemu cierpiącemu na choroby przewlekłe
 Wyrok ETPCz w sprawie Andrzej Wierzbicki przeciwko Polsce z dnia
19.01.2010 r., skarga nr 48/03
" Niezapewnienie odpowiedniej opieki medycznej więx
niowi cierpiącemu
na ciężką epilepsję, który podczas ataku zmuszony był polegać na pomocy
udzielonej mu przez współwięx
niów
 Wyrok ETPCz w sprawie Kaprykowski przeciwko Polsce z dnia
03.02.2009 r., skarga nr 23052/05
28
" Niezapewnienie odpowiedniej opieki medycznej i warunków pozbawienia
wolnoS
ci w trakcie tymczasowego aresztowania skarżącemu cierpiącemu
na poważne zaburzenia psychiczne
 Wyrok ETPCz w sprawie Sławomir Musiał przeciwko Polsce z dnia
20.01.2009 r., skarga nr 28300/06
" Niezapewnienie koniecznego i pilnego leczenia okulistycznego
skarżącemu w trakcie pozbawienia wolnoS
ci, w wyniku czego odczuwał on
znaczny ból przez dłuższy okres czasu
 Wyrok ETPCz w sprawie Wenerski przeciwko Polsce z dnia 20.01.2009 r.,
skarga nr 44369/02
POLICJA
Nadmierne i bez potrzeby użycie siły przez funkcjonariuszy policji
podczas zatrzymania
 Wyrok ETPCz w sprawie Mrozowski przeciwko Polsce z dnia 12.05.2009 r.,
skarga nr 9258/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Pieniak przeciwko Polsce z dnia 24.02.2009 r.,
skarga nr 19616/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Lewandowski i Lewandowska przeciwko Polsce
z dnia 13.01.2009 r., skarga nr 15562/02
NIELUDZKIE TRAKTOWANIE
(ang. inhuman treatment/fr. traitement inhumain)
POLICJA
Nad mie r ne uży cie siły przez fun kcjo na riu szy po li cji pod czas za trzy -
ma nia
 Wyrok ETPCz w sprawie Dzwonkowski przeciwko Polsce z dnia
12.04.2007 r., skarga nr 46702/99
PONIŻAJĄCE TRAKTOWANIE
(ang. de gra ding tre a t ment/fr. tra i te ment d�gradant)
PLACÓWKI PENITENCJARNE
Prze lud nie nie w pla ców kach peni ten cja r nych jako pro blem sy ste -
mo wy i stru ktu ra l ny RP. Nie do pełnie nie obo wiązków po zy ty w nych
(ang. po si ti ve ob li ga tions/fr. ob li ga tions po si ti ves)
 Wyrok ETPCz w sprawie Orchowski przeciwko Polsce z dnia
22.10.2009 r., skarga nr 17885/04 (wyrok wydany w procedurze wyro-
ków pilotażowych)
29
 Wyrok ETPCz w sprawie Norbert Sikorski przeciwko Polsce z dnia
22.10.2009 r., skarga nr 17599/05, (wyrok wydany w procedurze wyroków
pilotażowych)
Zob. także decyzje ETPCz z dnia 12.10.2010 r. w sprawach: Łatak prze-
ciwko Polsce, skarga nr 52070/08 i Łomiński przeciwko Polsce, skarga nr
33502/09.
Upokorzenie więx
nia podczas kontroli osobistej
 Wyrok ETPCz w sprawie Iwańczuk przeciwko Polsce z dnia 15.11.2001 r.,
skarga nr 25196/94
POLICJA
Spowodowanie głębokiego upokorzenia i poczucia bezradnoS
ci pod-
czas nielegalnego wejS
cia policji do domu
 Wyrok ETPCz w sprawie Rachwalski i Ferenc przeciwko Polsce z dnia
28.07.2009 r., skarga nr 47709/99
IZBY WYTRZE" WIEŃ
Rozebranie do naga w obecnoS
ci osób innej płci
 Wyrok ETPCz w sprawie Wiktorko przeciwko Polsce z dnia 31.03.2009 r.,
skarga nr 14612/02
SKUTECZNE POSTĘPOWANIE WYJAR
NIAJĄCE
(ang. ef fe c ti ve in ve sti ga tion /fr. en qu ę te ef fe c ti ve)
POLICJA
Brak sku te cz ne go postępowania wyjaS
niającego okolicznoS
ci nad-
miernego użycia siły przez funkcjonariuszy policji
" Powierzchowne i nieobiektywne postępowanie wyjaS
niające, skutkujące
przyjęciem wniosków nieznajdujących oparcia w stanie faktycznym spra-
wy (m.in. bezwarunkowe uznanie przez prokuratora prowadzącego postę-
powanie zeznań funkcjonariuszy policji za wiarygodne)
 Wyrok ETPCz w sprawie Mrozowski przeciwko Polsce z dnia 12.05.2009
r., skarga nr 9258/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Lewandowski i Lewandowska przeciwko Polsce
z dnia 13.01.2009 r., skarga nr 15562/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Dzwonkowski przeciwko Polsce z dnia
12.04.2007 r., skarga nr 46702/99
" Liczne błędy i zaniechania popełnione w trakcie postępowania wyjaS
-
niającego dotyczącego działań funkcjonariuszy policji powodujące jego
nieskutecznoS
ć
30
 Wyrok ETPCz w sprawie Pieniak przeciwko Polsce z dnia 24.02.2009 r.,
skarga nr 19616/04
IZBY WYTRZE" WIEŃ
Brak sku te cz ne go postępowania wyjaS
niającego okolicznoS
ci naru-
szenia integralnoS
ci fizycznej i psychicznej człowieka
 Wyrok ETPCz w sprawie Wiktorko przeciwko Polsce z dnia 31.03.2009 r.,
skarga nr 14612/02.
PRAWO DO WOLNOR
CI I BEZPIECZEŃSTWA OSOBISTEGO
(ar ty kuł 5 EKPCz)
1. Każdy ma prawo do wolnoS
ci i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może
być pozbawiony wolnoS
ci, z wyjątkiem następujących przypadków i w try-
bie ustalonym przez prawo:
a) zgodnego z prawem pozbawienia wolnoS
ci w wyniku skazania przez
właS
ciwy sąd;
b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w przypadku niepod-
porządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub
w celu zapewnienia wykonania okreS
lonego w ustawie obowiązku;
c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed
właS
ciwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia
czynu zagrożonego karą lub jeS
li jest to konieczne w celu zapobieżenia
popełnienia takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu;
d) pozbawienia nieletniego wolnoS
ci na podstawie zgodnego z prawem
orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego
z prawem pozbawienia nieletniego wolnoS
ci w celu postawienia go
przed właS
ciwym organem;
e) zgodnego z prawem pozbawienia wolnoS
ci osoby w celu zapobieżenia
szerzeniu przez nią choroby zakax
nej, osoby umysłowo chorej, alkoholi-
ka, narkomana lub włóczęgi;
f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu zapo-
bieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa lub osoby,
przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję.
2. Każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozu-
miałym dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o sta-
wianych mu zarzutach.
3. Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1
lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed
sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania
31
władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwol-
niony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzie-
lenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę.
4. Każdy, kto został pozbawiony wolnoS
ci przez zatrzymanie lub aresztowa-
nie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez
sąd legalnoS
ci pozbawienia wolnoS
ci i zarządzenia zwolnienia, jeżeli po-
zbawienie wolnoS
ci jest niezgodne z prawem.
5. Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treS
cią tego artykułu za-
trzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania.
STANDARD OCHRONY PRAWA DO WOLNOR
CI
I BEZPIECZEŃSTWA OSOBISTEGO
Do mnie ma nie in dubio pro libertata
Ratio legis art. 5 EKPCz jest ochrona jednostki przed niezgodnym z pra-
wem, nieuzasadnionym i arbitralnym pozbawieniem wolnoS
ci. Jego wykład-
nia opiera się na domniemaniu na rzecz wolnoS
ci jednostki. Pozbawienie
jednostki wolnoS
ci należy więc traktować jako sytuację wyjątkową, która po-
winna być obiektywnie uzasadniona, jak również trwać nie dłużej niż jest to
absolutnie konieczne oraz podlegać S
cisłej kontroli sądu.
WyjątkowoS
ć pozbawienia jednostki wolnoS
ci osobistej znajduje wyraz
we wskazaniu zamkniętego katalogu sytuacji, w których może to nastąpić (art.
5 ust. 1 lit. a  f EKPCz). Podlegają one, tak jak całe to prawo, wykładni celo-
woS
ciowej, ukierunkowanej na ochronę jednostki przed arbitralnoS
cią ze
strony państwa.
LegalnoS
ć pozbawienia wolnoS
ci
W strukturze normatywnej tych wyjątków wyeksponowane jest kryte-
rium legalnoS
ci pozbawienia wolnoS
ci. Oznacza ono wymóg zgodnoS
ci za-
równo z prawem krajowym, jak i z Konwencją i obejmuje cały okres
pozbawienia wolnoS
ci.
Gwa ran cje pro cedu ra l ne
Dopełnieniem tego są gwarancje proceduralne wymienione w art. 5 ust.
2-5 EKPCz. Nie są to dyskrecjonalne uprawnienia organu stosującego prawo,
ale prawa osoby pozbawionej wolnoS
ci. W ocenie ich naruszenia istotna jest
nie tylko legalnoS
ć, ale również celowoS
ć i koniecznoS
ć w danej konkretnej sy-
tuacji faktycznej. Ciężar dowodu w tym zakresie nałożony jest zasadniczo na
państwo, które zobowiązane jest nie tylko do nieingerowania, ale również do
podjęcia odpowiednich działań zapewniających rzeczywistą możliwoS
ć
skorzystania z tych gwarancji.
32
Szczególna gwarancja proceduralna: art. 5 ust. 3 EKPCz
W związku ze sprawami polskimi szczególnej uwagi wymaga art. 5 ust. 1
lit. c) EKPCz, stanowiący o zatrzymaniu osoby, co do której w chwili zatrzy-
mania istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przez nią przestępstwa,
precyzyjnie okreS
lonego przez prawo krajowe. Celem zatrzymania ma być po-
stawienie zatrzymanej osoby przed właS
ciwym, prawnie okreS
lonym
organem.
Z art. 5 ust. 1 lit. c) EKPCz współgra art. 5 ust. 3 EKPCz. Stanowi on
szczególną gwarancję sądowej kontroli ingerencji w prawo do wolnoS
ci osobi-
stej w sytuacjach okreS
lonych w art. 5 ust. 1 lit. c) EKPCz.
Jej istotą jest szybka i automatyczna sądowa ochrona przed arbitralnoS
cią
pozbawienia jednostki wolnoS
ci. Stąd musi być ona wszczęta niezwłocznie
i przez właS
ciwy, kompetentny sąd, a jej podjęcie nie jest uzależnione od
wniosku zatrzymanego. Dopuszczalny czas pozbawienia wolnoS
ci bez sądo-
wej kontroli okreS
lany jest na tle okolicznoS
ci konkretnej sprawy. Niemniej
zakres swobody w wykładni oraz w stosowaniu pojęcia  niezwłocznoS
ć jest
bardzo ograniczony.
Art. 5 ust. 3 EKPCz stanowi również podstawę dwóch kolejnych, istot-
nych praw osoby zatrzymanej. Mianowicie, osoba zatrzymana ma być osądzo-
na w rozsądnym terminie, a gdy nie jest to możliwe, ma prawo być zwolniona
na czas postępowania. Nie są to prawa alternatywne, a w ich stosowaniu nale-
ży uwzględniać domniemanie na rzecz zwolnienia. Tym samym osobie oskar-
żonej o przestępstwo co do zasady należy umożliwić odpowiadanie z wolnej
stopy, a tymczasowe aresztowanie należy utrzymać tylko wówczas, gdy prze-
mawiają za tym odpowiednie i wystarczające przyczyny. Ciężar dowodu
w tym zakresie leży po stronie państwa.
Tymczasowe aresztowanie jest S
rodkiem wyjątkowym i jako taki może
być stosowany tylko w razie rzeczywistej koniecznoS
ci. W momencie gdy
aresztowanie przestaje mieć uzasadnienie oskarżony musi być natychmiast
zwolniony.
Szczególny w tym zakresie obowiązek ciąży na sądach, muszą one pro-
wadzić właS
ciwe postępowania w taki sposób, aby nie prowadziło ono do
przedłużania tymczasowego aresztowania poza granice dopuszczalnoS
ci.
W swym postępowaniu sądy powinny uwzględniać wszystkie fakty, które są
ważne dla oceny, czy istnieje publiczny interes uzasadniający pozbawienie
jednostki wolnoS
ci osobistej.
Gwa ran cja pro cedu ra l na ha be as co r pus
Art. 5 ust. 4 EKPCz stanowi odrębną gwarancję habeas corpus. Nakazuje
przeprowadzenie bezzwłocznie sądowej kontroli legalnoS
ci pozbawienia wol-
33
noS
ci jednostki w każdej sytuacji pozbawienia wolnoS
ci, a więc nie tylko tej
wskazanej w art. 5 ust. 3 EKPCz i jako taki ma charakter lex specialis.
Wymogi, które musi spełniać postępowanie toczące się na podstawie
art. 5 ust. 4 EKPCz, mogą być różne w zależnoS
ci od rodzaju pozbawienia
wolnoS
ci i nie obejmują wszystkich gwarancji rzetelnego procesu sądowego
w sprawach karnych (art. 6 ust. 1 EKPCz). Niemniej powinno być ono
prawdziwie kontradyktoryjne, z poszanowaniem równoS
ć broni między
stronami.
Ocena zgodnoS
ci z prawem nie ma tylko formalnego charakteru, ale obej-
muje też jego rzeczywiste podstawy. Ciężar dowodu w tym zakresie również
spoczywa na państwie.
Prawo do odszkodowania
Z art. 5 ust. 5 EKPCz wynika prawo osoby zatrzymanej, niezgodnie
z którymkolwiek z ustępów art. 5 EKPCz, do odszkodowania. Warunkiem ko-
niecznym jest w tym wypadku rzeczywista szkoda materialna lub moralna.
Z prawem tym współgra obowiązek pozytywny państwa zapewnienia osobie
zatrzymanej rzeczywistego dostępu do sądu w takich sprawach.
Związek z art. 3 EKPCz i art. 8 EKPCz
Art. 5 nie gwarantuje prawa do okreS
lonego traktowania podczas zatrzy-
mania/aresztowania, niemniej złe traktowanie podczas i w trakcie pozbawie-
nia może naruszać prawo do integralnoS
ci fizycznej i psychicznej (art. 8
EKPCz) lub zakaz tortur, poniżającego i nieludzkiego traktowania lub karania
(art. 3 EKPCz).
NARUSZENIA
art. 5 ust. 1 EKPCz
POZBAWIENIE WOLNOR
CI
(ang. deprivation of liberty/fr. privation de libert�)
" Umieszczenie cudzoziemców w strefie tranzytowej i kontynuowanie prze-
trzymywania przez Straż Graniczną bez podstawy prawnej
 Wyrok ETPCz w sprawie Shamsa przeciwko Polsce z dnia 27.11.2003 r.,
skarga nr 45355/99
POZBAWIENIA WOLNOR
CI ZGODNIE Z PROCEDURĄ OKRER
LONĄ
PRZEZ PRAWO KRAJOWE
(ang. procedure prescribed by law/fr. voies l�gales)
" NiewłaS
ciwy skład sędziowski rozpatrujący odwołanie od postanowienia
o zastosowaniu tymczasowego aresztowania
34
 Wyrok ETPCz w sprawie Miernicki przeciwko Polsce z dnia 27.10.2009 r.,
skarga nr 10847/02
" Nieprawidłowe zastosowanie przepisów krajowych do stanu faktycznego
sprawy przy wydaniu nakazu aresztowania
 Wyrok ETPCz w sprawie Ladent przeciwko Polsce z dnia 18.03.2008 r.,
skarga nr 11036/03
ZGODNE Z PRAWEM ZATRZYMANIE LUB ARESZTOWANIE
(ang. lawful arrest or detention/fr. arrestation ou d�tention r�guliŁres)
Przedterminowe warunkowe zwolnienie z odbywania kary pozba-
wienia wolnoS
ci
" Zwłoka w wykonaniu postanowienia o zastosowaniu przedterminowego
warunkowego zwolnienia z odbywania kary pozbawienia wolnoS
ci
 Wyrok ETPCz w sprawie Gębura przeciwko Polsce z dnia 06.03.2007 r.,
skarga nr 63131/00
Tymczasowe aresztowanie
" Brak proporcjonalnoS
ci pomiędzy S
rodkiem a celem w zastosowaniu tym-
czasowego aresztowania; celem było zapewnienie właS
ciwego toku postę-
powania
 Wyrok ETPCz w sprawie Ladent przeciwko Polsce z dnia 18.03.2008 r.,
skarga nr 11036/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Ambruszkiewicz przeciwko Polsce z dnia
04.05.2006 r., skarga nr 38797/03
" Zwłoka w wykonywaniu postanowienia o uchyleniu tymczasowego are-
sztowania
 Wyrok ETPCz w sprawie Ladent przeciwko Polsce z dnia 18.03.2008 r.,
skarga nr 11036/03
" Krajowa praktyka automatycznego przedłużania tymczasowego areszto-
wania po wniesieniu aktu oskarżenia
 Wyrok ETPCz w sprawie Dombek przeciwko Polsce z dnia 12.12.2006 r.,
skarga nr 75107/01
 Wyrok ETPCz w sprawie A.S. przeciwko Polsce z dnia 20.06.2006 r., ska-
rga nr 39510/98
 Wyrok ETPCz w sprawie Łatasiewicz przeciwko Polsce z dnia
23.06.2005 r., skarga nr 44722/98
 Wyrok ETPCz w sprawie Goral przeciwko Polsce z dnia 30.10.2003 r.,
skarga nr 38654/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Kawka przeciwko Polsce z dnia 09.01.2001 r.,
skarga nr 25874/94
35
 Wyrok ETPCz w sprawie Baranowski przeciwko Polsce z dnia
28.03.2000 r., skarga nr 28358/95
" Uchybienie terminowi na złożenie wniosku o przedłużenie tymczasowego
aresztowania
 Wyrok ETPCz w sprawie Bagiński przeciwko Polsce z dnia 11.10.2005 r.,
skarga nr 37444/97
 Wyrok ETPCz w sprawie D.P. przeciwko Polsce z dnia 20.01.2004 r.,
skarga nr 34221/96
 Wyrok ETPCz w sprawie G.K. przeciwko Pol sce z dnia 20.01.2004 r.,
skarga nr 38816/97
" Zwłoka w umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym
 Wyrok ETPCz w sprawie Kumenda przeciwko Polsce z dnia 08.06.2010 r.,
skarga nr 2369/09
 Wyrok ETPCz w sprawie Mocarska przeciwko Polsce z dnia 06.11.2007 r.,
skarga nr 26917/05
Zatrzymanie w izbie wytrzex
wień
" Brak proporcjonal noS
ci zatrzymania w izbie wytrzex
wień spowodowany
nie wzięciem pod uwagę S
rodka mniej dolegliwego
 Wyrok ETPCz w sprawie Witold Litwa przeciwko Polsce z dnia
04.04.2000 r., skarga nr 26629/95
Pozbawienie wolnoS
ci w celu wykonania decyzji deportacyjnej
" Kontynuowanie przetrzymywania cudzoziemców po upływie terminu
przewidzianego przez prawo na deportację
 Wyrok ETPCz w sprawie Shamsa przeciwko Polsce z dnia 27.11.2003 r.,
skarga nr 45355/99
NARUSZENIA
art. 5 ust. 1 lit. a) EKPCz
" Zwłoka w wykonaniu postanowienia o przedterminowym warunkowym
zwolnieniu z odbywania kary pozbawienia wolnoS
ci
 Wyrok ETPCz w sprawie Gębura przeciwko Polsce z dnia 06.03.2007 r.,
skarga nr 63131/00
NARUSZENIA
art. 5 ust. 1 lit. b) EKPCz
" Nadmierna długoS
ć tymczasowego aresztowania uzasadniana koniecznoS
cią
zabezpieczenia wykonania nakazu poddania się badaniom psychiatrycznym
 Wyrok ETPCz w sprawie Nowicka przeciwko Polsce z dnia 03.12.2002 r.,
skarga nr 30218/96
36
NARUSZENIA
art. 5 ust. 1 lit. c) EKPCz
Uza sa d nio ne po dej rze nie popełnie nia prze stę p stwa
(ang. reasonable suspicion/fr. raisons plausibles de soup�onner)
" Brak rzeczywistego ryzyka unikania przez zatrzymanego wymiaru spra-
wiedliwo S
ci
 Wyrok ETPCz w sprawie Ambruszkiewicz przeciwko Polsce z dnia
04.05.2006 r., skarga nr 38797/03
NARUSZENIA
art. 5 ust. 1 lit. e) EKPCz
Po zba wie nie wol no S
ci oso by umysłowo cho rej
(ang. per sons of un so und mind /fr. ali�n�s)
" Przedłużenie pobytu w areszcie w związku z opóx
nieniem w umieszczeniu
w szpitalu psychiatrycznym
 Wyrok ETPCz w sprawie Kumenda przeciwko Polsce z dnia 08.06.2010 r.,
skarga nr 2369/09
 Wyrok ETPCz w sprawie Pankiewicz przeciwko Polsce z dnia 12.02.2008
r., skarga nr 34151/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Mocarska przeciwko Polsce z dnia 06.11.2007 r.,
skarga nr 26917/05
Pozbawienie wolnoS
ci alkoholika
(ang. alcoholics/fr. al coo li que)
" Brak zagrożenia dla porządku publicznego lub dla samego siebie. Autono-
micznoS
ć pojęcia alkoholik
 Wyrok ETPCz w sprawie Witold Litwa prze ciwko Polsce z dnia
04.04.2000 r., skarga nr 26629/95
NARUSZENIA
art. 5 ust. 1 lit. f) EKPCz
Pozbawienie wolnoS
ci osoby, przeciwko której toczy się postępowa-
nie o de po rta cję lub ekstra dy cję
(ang.deportation or extradition/fr. extradition)
" Kontynuacja zatrzymania mimo upływu terminu przewidzianego przez
prawo na dokonanie deportacji
 Wyrok ETPCz w sprawie Shamsa przeciwko Polsce z dnia 27.11.2003 r.,
skarga nr 45355/99
37
NARUSZENIA
art. 5 ust. 2 EKPCz
Niezwłocz ne poin for mo wa nie w ję zy ku zro zu miałym dla za trzy ma
-
ne go o przy czy nach za trzy ma nia i o sta wia nych mu za rzu tach
(ang. prompt information in language understood on reasons for arrest/fr.
information sur les raisons de l arrestation dans le plus court d�lai dans une
langue comprise)
" Przekazanie wymaganych informacji w języku polskim, którego zatrzyma-
ny nie znał
 Wyrok ETPCz w sprawie Ladent przeciwko Polsce z dnia 18.03.2008 r.,
skarga nr 11036/03
NARUSZENIA
art. 5 ust. 3 EKPCz
Szy b kie po sta wie nie przed sę dzią lub in nym urzęd ni kiem
(ang. bro ught  pro mptly be fo re a ju d ge or ot her of fi cer/fr. aussit�t tra du i -
te devant un juge ou autre magistrat)
" Zastosowanie tymczasowego aresztowania na podstawie postanowienia
prokuratora
 Wyrok ETPCz w sprawie A.S. przeciwko Polsce z dnia 20.06.2006 r.,
skarga nr 39510/98
 Wyrok ETPCz w sprawie Niedbała przeciwko Polsce z dnia 04.07.2000 r.,
skarga nr 27915/95
Zob. także inne wyroki w sprawach, dla których wyrok w sprawie Nie-
dbała przeciwko Polsce jest wiodący w tym zakresie, czyli:
 Wyrok ETPCz w sprawie Jasiński przeciwko Polsce z dnia 20.12.2005 r.,
skarga nr 30865/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Bagiński przeciwko Polsce z dnia 11.10.2005 r.,
skarga nr 37444/97
 Wyrok ETPCz w sprawie M.B. przeciwko Polsce z dnia 27.04.2004 r.,
skarga nr 34091/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Klamecki przeciwko Polsce (nr 2) z dnia
03.04.2003 r., skarga nr 31583/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Sałapa przeciwko Polsce z dnia 19.12.2002 r.,
skarga nr 35489/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Dacewicz przeciwko Polsce z dnia 02.07.2002 r.,
skarga nr 34611/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Eryk Kawka przeciwko Polsce z dnia
27.06.2002 r., skarga nr 33885/96
38
" Brak automatycznej kontroli sądowej legalnoS
ci zastosowania tymczaso-
wego aresztowania
 Wyrok ETPCz w sprawie Piotr Nowak przeciwko Polsce z dnia
07.12.2010 r., skarga nr 7337/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Ladent przeciwko Polsce z dnia 18.03.2008 r.,
skarga nr 11036/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Niedbała przeciwko Polsce z dnia 04.07.2000 r.,
skarga nr 27915/95
DługoS
ć tymczasowego aresztowania
(ang. length of detention on remand/fr. dur�e de la d�tention provisoire)
" Brak odpowiednich i wystarczających powodów przedłużania tymczaso-
wego aresztowania
 Wyrok ETPCz w sprawie Finster przeciwko Polsce z dnia 08.02.2011 r.,
skarga nr 24860/08
 Wyrok ETPCz w sprawie Choumakov przeciwko Polsce (nr 2) z dnia
01.02.2011 r., skarga nr 55777/08
 Wyrok ETPCz w sprawie Knyter przeciwko Polsce z dnia 01.02.2011 r.,
skarga nr 31820/06
 Wyrok ETPCz w sprawie Jarkiewicz przeciwko Polsce z dnia 06.07.2010
r., skarga nr 23623/07
 Wyrok ETPCz w sprawie Kumenda przeciwko Polsce z dnia 08.06.2010
r., skarga nr 2369/09
 Wyrok ETPcz w sprawie Bruczyński przeciwko Polsce z dnia 04.02.2009
r., skarga nr 19206/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Kauczor przeciwko Polsce z dnia 03.02.2009 r.,
skarga nr 45219/06
 Wyrok ETPCz w sprawie Kulikowski przeciwko Polsce z dnia 19.05.2009
r., skarga nr 18353/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Czajka przeciwko Polsce z dnia 13.02.2007 r.,
skarga nr 15067/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Klamecki przeciwko Polsce (nr 2) z dnia
03.04.2003 r., skarga nr 31583/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Kudła przeciwko Polsce z dnia 26.10.2000 r.,
skarga nr 30210/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Trzaska przeciwko Polsce z dnia 11.07.2000 r.,
skarga nr 25792/94
" Brak należytej starannoS
ci w prowadzeniu postępowania
 Wyrok ETPCz w sprawie Matwiejczuk przeciwko Polsce z dnia
02.12.2003 r., skarga nr 37641/97
39
 Wyrok ETPCz w sprawie Iwańczuk przeciwko Polsce z dnia
15.11.2001 r., skarga nr 25196/94
 Wyrok ETPCz w sprawie Trzaska przeciwko Polsce z dnia 11.07.2000 r.,
skarga nr 25792/94
Zob. także 152 sprawy dotyczące długoS
ci tymczasowego aresztowania
należące do tzw. grupy Trzaski i Kauczora. (zob. Interim Resolution
CM/ResDH(2007)75 )
Prawo do zwolnienia na czas postępowania
(ang. release pending trial/fr. lib�r� pendant la proc�dure)
" PrzewlekłoS
ć postępowania w zakresie ustalenia poręczenia majątkowego
 Wyrok ETPCz w sprawie Iwańczuk przeciwko Polsce z dnia 15.11.2001 r.,
skarga nr 25196/94
NARUSZENIA
art. 5 ust. 4 EKPCz
Bezzwłoczne rozpoznanie odwołania od postanowienia o areszto-
wa niu przez sąd
(ang. speediness of review/fr. contr�le ą bref d�lai)
" Zwłoka w rozpatrzeniu przez sąd odwołania o zastosowaniu i przedłużeniu
tymczasowego aresztowania
" Wyrok ETPCz w sprawie Frasik przeciwko Polsce z dnia 05.01.2010 r.,
skarga nr 22933/02 (46 dni)
" Wyrok ETPCz w sprawie Piotr Baranowski przeciwko Polsce z dnia
02.10.2007 r., skarga nr 39742/05
" Wyrok ETPCz w sprawie Pyrak przeciwko Polsce z dnia 12.02.2008 r.,
skarga nr 54476/00
" Wyrok ETPCz w sprawie Iłowiecki przeciwko Polsce z dnia
04.10.2001 r., skarga nr 27504/95
" Wyrok ETPCz w sprawie Jabłoński przeciwko Polsce z dnia
21.12.2000 r., skarga nr 33492/96 (43 dni)
" Wyrok ETPCz w sprawie Włoch przeciwko Polsce z dnia 19.10.2000 r.,
skarga nr 27785/95 (ponad 3 miesiące)
" Wyrok ETPCz w sprawie Baranowski przeciwko Polsce z dnia
28.03.2000 r., skarga nr 28358/95
" Zwłoka w rozpatrzeniu przez sąd odwołania o umieszczeniu w zakładzie
psychiatrycznym
 Wyrok ETPCz w sprawie Musiał przeciwko Polsce z dnia 25.03.1999 r.,
skarga nr 24557/94
40
Proceduralne gwarancje rozpoznania odwołania od postanowienia
o aresztowaniu
(ang. procedural guarantees of review/fr. garanties proc�durales du
contr�le)
" Odmowa dostępu do akt sprawy na etapie prowadzonego postępowania
przy gotowawczego. Naruszenie zasady równoS
ci broni
 Wyrok ETPCz w sprawie ChruS
ciński przeciwko Polsce z dnia
06.11.2007 r., skarga nr 22755/04
" Rozpoznanie odwołania od postanowienia o zastosowaniu tymczasowego
aresztowania na posiedzeniach bez udziału aresztowanego lub jego pełno-
mocnika. Naruszenie zasady równoS
ci broni
 Wyrok ETPCz w sprawie Trzaska przeciwko Polsce z dnia 11.07.2000 r.,
skarga nr 25792/94
 Wyrok ETPCz w sprawie Niedbała przeciwko Polsce z dnia 04.07.2000 r.,
skarga nr 27915/95
Zob. także inne wyroki w sprawach, dla których wyroki powyższe są
wiodącymi w tym zakresie, czyli:
 Wyrok ETPCz w sprawie Bagiński przeciwko Polsce z dnia 11.10.2005 r.,
skarga nr 37444/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Wesołowski przeciwko Polsce z dnia
22.06.2004 r., skarga nr 29687/96
 Wyrok ETPCz w sprawie M.B. przeciwko Polsce z dnia 27.04.2004 r.,
skarga nr 34091/96
 Wyrok ETPCz w sprawie G.K. przeciwko Polsce z dnia 20.01.2004 r.,
skarga nr 38816/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Klamecki przeciwko Polsce (nr 2) z dnia
03.04.2003 r., skarga nr 31583/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Sałapa przeciwko Polsce z dnia 19.12.2002 r.,
skarga nr 35489/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Kawka przeciwko Polsce z dnia 09.01.2001 r.,
skarga nr 25874/94
 Wyrok ETPCz w sprawie Włoch przeciwko Polsce z dnia 19.10.2000 r.,
skarga 27785/95
41
NARUSZENIA
art. 5 ust. 5 EKPCz
Od szko do wa nie (ang. compensation/fr. r�paration)
" Brak możliwoS
ci dochodzenia odszkodowania w związku z zastosowa-
niem tymczasowego aresztowania postanowieniem prokurato ra oraz naru-
szeniem art. 5 ust. 1 EKPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie A.S. przeciwko Polsce z dnia 20.06.2006 r.,
skarga nr 39510/98
" Brak możliwoS
ci dochodzenia odszkodowania w związku z nadmiernie
długim okresem tymczasowego aresztowania
 Wyrok ETPCz w sprawie Bruczyński przeciwko Polsce z dnia 04.02.2009 r.,
skarga nr 19206/03
" Brak możliwoS
ci dochodzenia odszkodowania w związku ze zwłoką w roz-
patrzeniu zażalenia na postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresz-
towania
 Wyrok ETPCz w sprawie Włoch przeciwko Polsce (nr 2) z dnia
10.05.2011 r., skarga nr 33475/08.
PRAWO DO SPRAWIEDLIWEGO PROCESU
(ar ty kuł 6 EKPCz)
1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy
w rozsądnym terminie przez niezawisły lub bezstronny sąd ustanowiony
ustawą, przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cy-
wilnym albo o zasadnoS
ci każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu
sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa i publi-
cznoS
ć mogą być wyłączone z całoS
ci lub częS
ci rozprawy sądowej ze wzglę-
dów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo pań-
stwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małolet-
nich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznoS
-
ciach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie koniecz-
ne, kiedy jawnoS
ć mogłaby przynieS
ć szkodę interesom wymiaru sprawied liwoS
ci.
2. Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za
niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.
3. Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej
prawo do:
a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego
zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskar-
żenia;
42
b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwoS
ci do przygotowania obrony;
c) bronienia się osobiS
cie lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę,
a jeS
li nie ma wystarczających S
rodków na pokrycie kosztów obrony, do
bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy
wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwoS
ci;
d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania S
wiadków oskarżenia
oraz żądania obecnoS
ci i przesłuchania S
wiadków obrony na takich sa-
mych warunkach jak S
wiadków oskarżenia;
e) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie
mówi językiem używanym w sądzie.
STANDARD OCHRONY PRAWA
DO SPRAWIEDLIWEGO PROCESU
Związek z zasadą rządów prawa
Prawo do sprawiedliwego procesu jest prawem o fundamentalnym zna-
czeniu dla konwencyjnego systemu ochrony praw człowieka. Stanowi gwa-
rancję poszanowania jednej z najważniejszych zasad leżących u podstaw
Konwencji, mianowicie zasady rządów prawa. Jako takie nie może być wąsko
interpretowane, innymi słowy jakakolwiek wykładnia zacieS
niająca art. 6
ust. 1 byłaby sprzeczna z jego celem i przedmiotem.
Dualizm konstrukcji: dostęp do sądu i prawo do sprawiedliwego
procesu
Powołując się na kontekst prawa do sprawiedliwego procesu, Trybunał
ustalił, iż na jego treS
ć składa się również prawo dostępu do sądu.
Prawo to nie jest absolutne, podlegać może więc ograniczeniom, jednak
dostęp do sądu musi być skuteczny. Jednym z warunków tej skutecznoS
ci
może być zapewnienie bezpłatnej pomocy prawnej. W związku z tym na
przykład odmowa przyznania pomocy prawnej w postępowaniu kasacyjnym
i będące jej następstwem oddalenie kasacji narusza samą istotę tego prawa.
DopuszczalnoS
ć ograniczeń
Dodatkowo, choć ograniczenia w korzystaniu z prawa do sprawiedliwe-
go procesu są w pewnym zakresie możliwe, to jednak nie mogą naruszać pra-
wa do sprawiedliwe go procesu jako całoS
ci, gdyż jako takie jest ono prawem
absolutnym.
Co więcej, pewne ograniczenia w korzystaniu z art. 6 EKPCz są dopusz-
czalne ze względu na interes publiczny. Niemniej, nie oznacza to, iż celem art.
6 EKPCz jest, tak jak w przypadku praw zagwarantowanych w art. 8-11
EKPCz, zachowanie sprawiedliwej równowagi pomiędzy interesem jednostki
a interesem społeczeństwa jako całoS
ci. Albowiem nadrzędnym i wyłącznym
43
celem art. 6 EKPCz jest zagwarantowanie sprawiedliwego procesu, przy jed-
noczesnym uznaniu, że w jego urzeczywistnieniu możliwe jest przyjęcie
różnych procedur.
Prawo do apelacji
Natomiast art. 6 EKPCz nie gwarantuje prawa do apelacji, ani też nie
nakłada na państwo obowiązku ustanowienia procedur odwoławczych.
Niemniej, jeS
li takie procedury istnieją w krajowym porządku prawnym
to muszą one być stosowane zgodnie z art. 6 EKPCz.
BezpoS
rednie zaS
gwarancje prawa do apelacji w sprawach karnych za-
wiera art. 2 protokołu dodatkowego nr 4.
Dwie kategorie gwarancji procesowych
Zakres przedmiotowy prawa do sprawiedliwego procesu tworzą dwie
kategorie spraw i dwie kategorie, powiązanych z nimi, gwarancji proceso-
wych.
Pierwsza kategoria gwarancji dotyczy sprawiedliwego rozpatrzenia spo-
rów o prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym (sprawa cywilna) oraz
sprawiedliwego rozpatrzenia oskarżenia w sprawie karnej (sprawa karna). Są
one zawarte w art. 6 ust. 1 EKPCz. Choć odnoszą się one do obu kategorii
spraw, to z orzecznictwa ETPCz wynika, że przy rozpatrywaniu spraw cywil-
nych wymagania są w niektórych wypadkach mniejsze.
Gwarancje te formułują wymóg niezawisłoS
ci i bezstronnoS
ci sądu, rze-
telnoS
ci procesu, które szczegółowo zostały rozpisane w ust. 3 art. 6 EKPCz,
następnie jego jawnoS
ci wraz z obowiązkiem publicznego ogłoszenia wyroku,
i wreszcie zakończenia procesu w rozsądnym terminie.
Druga zaS
kategoria gwarancji dotyczy zasadniczo sprawa karnej, a do
rozpatrzenia sprawy cywilnej odnosi się w minimalnym zakresie. Konstytuują
ją postanowienia zawarte w ust. 2 i ust. 3 art. 6 EKPCz. Są nimi: domniemanie
niewinnoS
ci (art. 6 ust. 2 EKPCz), prawo do niezwłocznej informacji o istocie
i przyczynie oskarżenia (art. 6 ust. 3 lit. a EKPCz), prawo do odpowiedniego
czasu i możliwoS
ci przygotowania obrony (art. 6 ust. 3 lit. b EKPCz), prawo
do bronienia się osobiS
cie lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę
(art. 6 ust. 3 lit. c EKPCz), prawo do przesłuchania S
wiadków (art. 6 ust. 3 lit. d
EKPCz) oraz prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza (art. 6 ust. 3
lit. e EKPCz).
Sprawa cywilna
Za kres zastosowania
Wstępnym i równoczeS
nie koniecznym warunkiem zasto sowania art. 6
ust. 1 EKPCz w sprawach cywilnych jest istnienie sporu, dotyczącego praw
i obowiązków o charakterze cywilnym.
44
Cechy sporu
Rozumienie terminu spór nie jest kategoryczne. Należy je więc rozumieć
bardziej materialnie niż formalnie. Niemniej, spór ten musi być rzeczywisty
i poważny.
Po drugie, spór ten musi mieć charakter prawny, tj. musi dotyczyć zarzu-
tu naruszenia obowiązków lub praw cywilnych. I wreszcie, musi być to spór,
który będzie mógł być rozstrzygnięty na drodze sądowej.
Prawa i obowiązki o charakterze cywilnym
Samo pojęcie praw i obowiązków o charakterze cywilnym jest również
pojęciem autonomicznym, dla rozumienia którego regulacje krajowe mają tyl-
ko znaczenie pomocnicze.
Katalog tych praw i obowiązków jest bardzo szeroki, a zarazem otwar-
ty. Rekonstruowany jest zgodnie z dynamicznymi regułami wykładni,
a więc z uwzględnieniem warunków dnia dzisiejszego w społeczeństwach
demokratycznych. Niemniej, zasadą jest, że wykładnia ta nie może być do-
konywana w taki sposób, jakby przymiotnik cywilny w art. 6 ust. 1 EKPCz
nie istniał.
Tak więc, o cywilnym charakterze danych praw lub obowiązków roz-
strzygać może, choć nie musi, ich charakter w S
wietle prawa krajowego. Albo-
wiem jeS
li sporne prawa i obowiązki regulowane są w ramach krajowego
prawa prywatnego, to oczywiste jest, że art. 6. ust. 1 EKPCz ma zastosowanie.
Natomiast okolicznoS
ć, że są one regulowane przez prawo publiczne, nie oz-
nacza wykluczenia zastosowania art. 6 ust. 1 EKPCz.
W takich sytuacjach stosowane jest drugie kryterium, mianowicie ich
treS
ć lub skutek. Jest to kryterium ważniejsze niż prawna klasyfikacja w krajo-
wym porządku prawnym.
TreS
ć lub skutek może być dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, może mieć
prywatno-prawny charakter, po drugie, może być powiązany z kwestiami czy-
sto ekonomicznymi lub w istocie ekonomicznymi. Kryteria te mogą zostać
spełnione w danej sprawie łącznie lub oddzielnie.
Uznanie przez prawo krajowe
Zakres przedmiotowy pojęcia praw i obowiązków cywilnych jest dodat-
kowo ograniczony wymogiem uznania danego prawa lub obowiązku przez
prawo krajowe.
Art. 6 ust. 1 EKPCz nie nakłada zatem na państwo, po pierwsze, obo-
wiązku ustanowienia sądowej ochrony dla prawa/obowiązku, które nie istnie-
je w krajowym porządku prawnym, po drugie, art. 6 ust. 1 EKPCz nie
gwarantuje nadania w prawie krajowym spornemu prawu lub obowiązku
konkretnej treS
ci.
45
Natomiast w sytuacji gdy taki spór istnieje państwo ma obowiązek zape-
wnić możliwoS
ć jego sądowego rozstrzygnięcia.
Sądowe rozstrzyg nięcie
Te dwa elementy: sąd i rozstrzygnięcie są ze sobą S
ciS
le powiązane. Art.
6 ust. 1 EKPCz wskazuje konieczne trzy atrybuty sądu, które muszą być
spełnione łącznie: musi on być niezawisły, bezstronny oraz ustanowiony przez
ustawę (prawo). Niezawisły i bezstronny sąd wymaga niezależnoS
ci od
władzy wykonawczej, stron postępowania oraz od czynników zewnętrznych.
Rozstrzygnięcie zaS
musi zostać dokonane w rozsądnym terminie. W oce-
nie dochowania tego wymogu brane są pod uwagę cztery okolicznoS
ci, miano-
wicie złożonoS
ć sprawy, sposób postępowania właS
ciwych władz, w tym
sądów, sposób postępowania skarżącego oraz znaczenie sprawy dla
skarżącego.
Niemniej, w rozstrzygnięciu pewnej kategorii spraw wymagana jest
szczególna starannoS
ć. Dotyczy to spraw, które dotyczą opieki nad dzieckiem,
poważnych obrażeń ciała, spraw z udziałem osób starszych lub niedołężnych
oraz sporów pracowniczych.
Z drugiej strony rozstrzygnięcie nie musi być głównym przedmiotem (za-
gadnieniem) postępowania lub nawet jego celem. Powołanie się zatem na na-
ruszenie art. 6 ust. 1 EKPCz w danym postępowaniu możliwe jest, gdy zapadłe
w nim rozstrzygnię cie jest dla sporu przesądzające lub gdy wywiera skutek na
spór, skutek ten może być prawny, ale może też wynikać tylko z praktyki, lub
gdy jest z tym sporem powiązany.
CałoS
ć postępowania w sprawie. Postępowanie egzekucyjne
Ponadto wymogi wynikające z art. 6 ust. 1 EKPCz nie dotyczą wyłącznie
głównej fazy postępowania, tj. procesu, ale obejmują też, jako naturalne jego
przedłużenie, postępowanie egzekucyjne. Współgra to z uznaniem, iż inte-
gralną częS
cią prawa do sprawiedliwego procesu jest obowiązek wykonania
wyroków sądowych.
Gwarancje procesowe sprawiedliwego procesu: dostęp do pomocy prawnej
i zasada równoS
ci broni
SpoS
ród gwarancji zawartych w ust. 2 i ust. 3 art. 6 EKPCz dla sprawy cy-
wilnej najistotniejsze są dwie gwarancje. Mianowicie, dostęp do pomocy pra-
wnej (art. 6 ust. 3 pkt. c) EKPCz) i gwarancje związane z zasadą równoS
ci
broni.
Tak więc, art. 6 EKPCz nie nakłada na państwo obowiązku zapewnienia
pomocy prawnej w rozstrzyganiu każdej sprawy cywilnej, niemniej w pew-
nych sprawach, w zależnoS
ci od ich charakteru i złożonoS
ci, brak tej pomocy
może naruszać prawo dostępu do sądu.
46
Również w zakresie równoS
ci broni wymagania w sprawach cywilnych
są mniejsze i mniej rygorystyczne niż w sprawach karnych. Niemniej postępo-
wanie musi mieć charakter kontradyktoryjny, strony muszą mieć możliwoS
ć
przedkładania dowodów, wniosków, zgłaszania i przesłuchania S
wiadków. Jaw-
noS
ć postępowania może być ograniczona tylko w zakresie w jakim dopuszcza
to art. 6 ust. 1 zd. 2 EKPCz, a uzasadnienia wymagane są tylko do wyroków.
Sprawa karna
Oskarżenie w sprawach karnych
Również termin oskarżenie w sprawie karnej jest pojęciem autonomicz-
nym. Jest on rozumiany w sensie materialnym, co prowadzi do nadania mu
szerokiego znaczenia. Nie oznacza więc on tylko aktu oskarżenia w rozumie-
niu krajowego prawa karnego, może nim być oficjalne poinformowanie przez
właS
ciwy organ o zarzucie przestępstwa, może wynikać w niektórych wypad-
kach z rozmaitych faktów wpływających w poważnym stopniu na sytuację
podejrzanego.
Podobnie autonomiczny jest termin sprawa karna. O tym, czy dana spra-
wa ma charakter karny, przesądzić może kilka okolicznoS
ci.
Po pierwsze, klasyfikacja w prawie krajowym. Choć jest to ważne i po-
czątkowe kryterium, ale nie jest ono ostateczne i jako takie nie zamyka możli-
woS
ci dalszej kontroli.
Kolejnym kryterium, które jest de facto najważniejsze, jest natura czynu.
JeS
li popełnienie czynu jest zagrożone karą, której podstawą jest, po pierwsze,
ogólna norma, która jest stosowana do wszystkich, a nie tylko do okreS
lonej
grupy o specjalnym statusie i, po drugie, ma ona na celu oddziaływanie zarów-
no prewencyjne, jak i represyjne, to jest to sankcja karna, a więc czyn ma cha-
rakter karny w rozumieniu Konwencji.
Ostatnim zaS
kryterium jest surowoS
ci kary jaka może być wymierzona
za popełnienie danego czynu. W ocenie tej surowoS
ci oceniany jest jej stopień
dolegliwoS
ci, z uwzględnieniem jednakże, w pewnym stopniu, tradycji pań-
stwa w tym zakresie.
Rozsądny termin postępowania w sprawie karnej
Ocena czy dane postępowanie sądowe w sprawie karnej toczy się
w rozsądnym terminie jest dokonywana zasadniczo według tych samych kry-
teriów, co w przypadku sprawy cywilnej.
Aczkolwiek, brane są pod uwagę pewne istotne okolicznoS
ci, które wyni-
kają ze specyfiki sprawy karnej, zarówno te, które zaostrzają kryteria tej oce-
ny, np. pobyt oskarżonego w areszcie, jak i te, które mogą je osłabić, np. liczba
oskarżonych i S
wiadków, powiązania międzynarodowe w danej sprawie, czy
też powiązania lub znaczenie dla innych spraw.
47
O wymogu przeprowadzenia procesu w rozsądnym terminie stanowi
również artykułu 5 ust. 3 EKPCz. Niemniej okres o którym stanowi art. 5 ust. 3
EKPCz kończy się na wyroku sądu pierwszej instancji, a biegnie od chwili po-
zbawienia wolnoS
ci (zatrzymania/aresztowania). Z kolei termin z art. 6 ust. 1
EKPCz biegnie od momentu postawienia zarzutów, kończy się zaS
w chwili
całkowitego zakończenia postępowania, w tym postępowania odwoławczego.
Zasada równoS
ci broni
Zawarte w ust. 2 i ust. 3 art. 6 EKPCz gwarancje należy rozumieć mając
na uwadze ich zasadniczy cel, a więc zagwarantowanie sprawiedliwego proce-
su. Tak więc, korzystanie z nich nie ma charakteru warunkowego, nie zależy
np. od winy czy charakteru czynu, wysokoS
ci kary. Nie są to również upraw-
nienia dyskrecjonalne sądu, ale prawa osoby oskarżonej.
Fundamentalne znaczenie w tym kontekS
cie ma poszanowanie zasady
równoS
ci broni. Jest ona wpisana, choć nie wyrażona expressis verbis, w treS
ć
art. 6 ust. 1 EKPCz i łączy się z art. 6 ust. 3 pkt. b. EKPCz, tj. z prawem do po-
siadania odpowiedniego czasu i możliwoS
ci do przygotowania obrony, które
z kolei łączy się z art. 6 ust. 3 pkt. a EKPCz, tj. z prawem do niezwłocznego
otrzymania szczegółowych informacji oraz z art. 6 ust. 3 pkt. d EKPCz, tj.
z prawem do przesłuchania S
wiadków.
ZAKRES ZASTOSOWANIA
(ang. applicability/ fr. applicabilit�)
" Dochodzenie odszkodowania za pracę przymusową w czasie II wojny
S
wiatowej należy do zakresu prawa do sprawiedliwego procesu
 Wyrok ETPCz w sprawie WoS
przeciwko Polsce z dnia 08.06.2006 r.,
skarga nr 22860/02
SPRAWA CYWILNA
(ang. civil matters/fr. matiŁre civile)
NARUSZENIA
art. 6 ust. 1 EKPCz w spra wach cy wi l nych
Dostęp do sądu (ang. access to court/fr. accŁs ą un tribunal)
" Odmowa sporządzenia kasacji do Sądu Najwyższego przez adwokata
z urzędu
 Wyrok ETPCz w sprawie Siałkowska przeciwko Polsce z dnia 22.03.2007 r.,
skarga nr 8932/05
48
 Wyrok ETPCz w sprawie Staroszczyk przeciwko Polsce z dnia
22.03.2007 r., skarga nr 59519/00
" Brak skutecznego S
rodka umożliwiającego dochodzenie wykonania orze-
czenia sądu
 Wyrok ETPCz w sprawie Wilkowicz przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008
r., skarga nr 74168/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Turczanik przeciwko Polsce z dnia 05.07.2005
r., skarga nr 38064/97
 Wymóg uiszczenia opłaty sądowej stanowiący nieproporcjonalne ograni-
czenie prawa dostępu do sądu
 Wyrok ETPCz w sprawie Kordos przeciwko Pol sce z dnia 26.05.2009 r.,
skarga nr 26397/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Palewski przeciwko Polsce z dnia 20.01.2009 r.,
skarga nr 32971/03
" Brak właS
ciwoS
ci sądów administracyjnych i powszechnych w sprawie do-
chodzenia roszczeń z tytułu stosunku służbowego przez funkcjonariusza
publicznego
 Wyrok ETPCz w sprawie Janusz Białas przeciwko Polsce z dnia
28.07.2009 r., skarga nr 29761/03
Sprawiedliwa rozprawa (ang. fair hearing/fr. procŁs �quitable)
RównoS
ć broni (ang. equality of arms/fr. �galite des armes)
" Obciążenie kosztami postępowania sądowego wszczętego przez prokura-
tora, mimo rozstrzygnięcia sprawy na korzyS
ć skarżących
 Wyrok ETPCz w sprawie Stankiewicz przeciwko Polsce z dnia
06.04.2006 r., skarga nr 46917/99
Rozpatrzenie sprawy cywilnej w rozsądnym terminie
(ang. reasonable time/fr. d�lai raisonnable)
" PrzewlekłoS
ć rozpatrywania sprawy cywilnej przed sądami cywilnymi
i przed sądami pracy
 Wyrok ETPCz w sprawie Rejzmund przeciwko Polsce z dnia 06.07.2010 r.,
skarga nr 42205/08
 Wyrok ETPCz w sprawie Wolnicka przeciwko Polsce z dnia 10.03.2009 r.,
skarga nr 18414/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Schirmer przeciwko Polsce z dnia 21.09.2004 r.,
skarga nr 68880/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Ciągadlak przeciwko Polsce z dnia 01.07.2003 r.,
skarga nr 45288/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Podbielski przeciwko Polsce z dnia
30.10.1998 r., skarga nr 27916/95
49
Zob. również 218 spraw dotyczących przewlekłoS
ci postępowania w za-
kresie sprawy cywilnej przed sądami cywilnymi i sądami pracy należących do
tzw. grupy Podbielskiego. (zob. Interim resolution CM/ResDH(2007)28)
" PrzewlekłoS
ć rozpatrywania sprawy cywilnej przed sądami i organami
administracyjnymi
 Wyrok ETPCz w sprawie Fuchs przeciwko Polsce z dnia 11.02.2003 r.,
skarga nr 33870/96
Zob. także 53 sprawy dotyczące przewlekłoS
ci postępowania w zakresie
sprawy cywilnej przed organami i sądami administracyjnymi należące do tzw.
grupy Fuchsa.
NieefektywnoS
ć skargi na naruszenie prawa strony do rozpoznania
sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki
" Brak uwzględnienia w ocenie przewlekłoS
ci postępowania całego okresu
jego trwania, a nie tylko pewnego jego fragmentu (częS
ci)
 Wyrok ETPCz w sprawie Rejzmund przeciwko Polsce z dnia 06.07.2010 r.,
skarga nr 42205/08
 Wyrok ETPCz w sprawie Majewski przeciwko Polsce z dnia 11.10. 2005 r.,
skarga nr 52690/99
Niezawisły i bezstronny sąd/trybunał
(ang. in de pen dent and im pa r tial tri bu nal/fr. tribunal ind�pendant et impar-
tial)
" Udział sędziego komisarza w składzie orzekającym o wysokoS
ci wynagro-
dzenia syndyka
 Wyrok ETPCz w sprawie Gajewski przeciwko Polsce z dnia 21.12.2010 r.,
skarga nr 27225/05
" Brak niezawisłoS
ci i bezstronnoS
ci Izb Morskich
 Wyrok ETPCz w sprawie Brudnicka i inni przeciwko Polsce z dnia
03.03.2005 r., skarga nr 54723/00
SPRAWA KARNA
(ang. cri mi nal cha r ge/fr. ma tiŁre p�nale/d accusation en matiŁre p�nale)
NARUSZENIA
art. 6 ust. 1 EKPCz w spra wach ka r nych
Zakres zastosowania (ang. applicability/fr. applicabilit�)
" Postępowanie lustracyjne jako sprawa karna
 Wyrok ETPCz w sprawie Moczulski przeciwko Polsce z dnia 19.04.2011 r.,
skarga nr 49974/08
50
 Wyrok ETPCz w sprawie Rasmussen przeciwko Polsce z dnia 28.04.2009 r.,
skarga nr 38886/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Jałowiecki przeciwko Polsce z dnia 17.02.2009 r.,
skarga nr 34030/07
 Wyrok ETPCz w sprawie Luboch przeciwko Polsce z dnia 15.01.2008 r.,
skarga nr 37469/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Bobek przeciwko Polsce z dnia 17.07.2007 r.,
skarga nr 68761/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Matyjek przeciwko Polsce z dnia 24.04.2007 r.,
skarga nr 38184/03
Dostęp do sądu (ang. access to court/fr. accŁs ą un tribunal)
" Niepoinformowanie strony przez sąd o ponownym rozpoczęciu biegu ter-
minu do wniesienia kasacji
 Wyrok ETPCz w sprawie Kulikowski przeciwko Polsce z dnia 19.05.2009 r.,
skarga nr 18353/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Antonicelli przeciwko Pol sce z dnia 19.05.2009 r.,
skarga nr 2815/05
Rozpatrzenie sprawy karnej w rozsądnym terminie
(ang. reasonable time /fr. d�lai raisonnable)
" PrzewlekłoS
ć postępowania w sprawie karnej i nadmierna długoS
ć tym-
czasowego aresztowania połączona z niezwolnieniem na czas postępo-
wania
 Wyrok ETPCz w sprawie Choumakov przeciwko Polsce (nr 2) z dnia
01.02.2011 r., skarga nr 55777/08
 Wyrok ETPCz w sprawie Kauczor przeciwko Polsce z dnia 03.02.2009 r.,
skarga nr 45219/06
 Wyrok ETPCz w sprawie Majewski przeciwko Polsce z dnia
11.10.2005 r., skarga nr 52690/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Trzaska przeciwko Polsce z dnia 11.07.2000 r.,
skarga nr 25792/94
" PrzewlekłoS
ć postępowania w sprawie karnej i brak skutecznego S
rodka
odwoławczego
 Wyrok ETPCz w sprawie Kudła przeciwko Polsce z dnia 26.10.2000 r.,
skarga nr 30210/96
Zob. także 53 sprawy dotyczące przewlekłoS
ci postępowania w sprawie
karnej i braku skutecznego S
rodka odwoławczego tworzące tzw. grupę
Kudły. (zob. Interim Resolution CM/ResDH(2007)28 oraz załącznik z listą
spraw).
51
Niezawisły sąd/trybunał
(ang. independent tribunal/fr. tribunal ind�pendant)
" Orzekanie przez asesorów sądowych w postępowaniu o popełnienie wy-
kroczenia
 Wyrok ETPCz w sprawie Henryk Urban i Ryszard Urban przeciwko Pol-
sce z dnia 30.11.2010 r., skarga nr 23614/0
Bezstronny sąd/trybunał
(ang. impartial tribunal/fr. tribunal impartial)
" Orzekanie w sprawie nieletniego przez sędziego prowadzącego najpierw
postępowanie wyjaS
niające
 Wyrok ETPCz w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce z dnia
02.03.2010 r., skarga nr 54729/00
NARUSZENIA
art. 6 ust. 2 EKPCz
Do mnie ma nie nie win no S
ci
(ang. pre su m p tion of in no cen ce/fr. pr�somption d innocence)
" Naruszenie domniemania niewinnoS
ci w uzasadnieniu postanowienia
o przedłużeniu tymczasowego aresztowania
 Wyrok ETPCz w sprawie Finster przeciwko Polsce z dnia 08.02.2011 r.,
skarga nr 24860/08
 Wyrok ETPCz w sprawie Kax
mierczak przeciwko Polsce z dnia
10.03.2009 r., skarga nr 4317/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Wojciechowski przeciwko Polsce z dnia
09.12.2008 r., skarga nr 5422/04;
 Wyrok ETPCz w sprawie Garycki przeciwko Polsce z dnia 06.02.2007 r.,
skarga nr 14348/02
NARUSZENIA
art. 6 ust. 3 lit. b) EKPCz
Przygotowanie się do obrony
(ang. de fen ce rights/fr. droits de la defense)
" Brak dostępu do akt i innych materiałów wykorzystywanych w trakcie pro-
cesu
 Wyrok ETPCz w sprawie Moczulski przeciwko Polsce z dnia 19.04.2011 r.,
skarga nr 49974/08
 Wyrok ETPCz w sprawie Rasmussen przeciwko Polsce z dnia 28.04.2009 r.,
skarga nr 38886/05
52
 Wyrok ETPCz w sprawie Jałowiecki przeciwko Polsce z dnia 17.02.2009 r.,
skarga nr 34030/07
 Wyrok ETPCz w sprawie Luboch przeciwko Polsce z dnia 15.01.2008 r.,
skarga nr 37469/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Bobek przeciwko Polsce z dnia 17.07.2007 r.,
skarga nr 68761/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Matyjek przeciwko Polsce z dnia 24.04.2007 r.,
skarga nr 38184/03
NARUSZENIA
art. 6 ust. 3 lit. c) EKPCz
Obrona przez obrońcę
(ang. defence through legal assistance/fr. se d�fendre avec l assistance d un
defenseur)
Naruszenie łącznie z art. 6 ust. 1 EKPCz, tj. sprawiedliwa rozprawa
(ang. fair hearing/fr. procŁs �quitable)
" Brak obrońcy podczas początkowych przesłuchań nieletniego przez poli-
cję i przez sąd
 Wyrok ETPCz w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce z dnia
02.03.2010 r., skarga nr 54729/00
" Brak dostępu do obrońcy podczas przesłuchania przez policję
 Wyrok ETPCz w sprawie Płonka przeciwko Polsce z dnia 31.03.2009 r.,
skarga nr 20310/02
" Ograniczenia kontaktu z obrońcą
 Wyrok ETPCz w sprawie Rybacki przeciwko Polsce z dnia 13.01.2009 r.,
skarga nr 52479/99
" Niewyznaczenie obrońcy z urzędu
 Wyrok ETPCz w sprawie Berliński przeciwko Polsce z dnia 20.06.2002 r.,
skargi nr 27715/95 i 30209/96
Obrona osobiS
cie (ang. defence in person/fr. se d�fendre soi-męme)
Naruszenie łącznie z art. 6 ust. 1 EKPCz, tj. sprawiedliwa rozprawa
(ang. fair hearing/fr. procŁs �quitable)
" Nieudzielenie zezwolenia na doprowadzenie skazanego na rozprawę
 Wyrok ETPCz w sprawie Sobolewski przeciwko Polsce z dnia
09.06.2009 r., skarga nr 19847/07
 Wyrok ETPCz w sprawie Strzałkowski przeciwko Polsce z dnia
09.06.2009 r., skarga nr 31509/02
53
NARUSZENIA
art. 6 ust. 3 lit. d) EKPCz
Przesłucha nie S
wia d ków
(ang. examination of witnesses/fr. interrogation des t�moins)
Naruszenie łącznie z art. 6 ust. 1 EKPCz, tj. sprawiedliwa rozprawa
(ang. fair hearing/fr. procŁs �quitable)
" Brak możliwoS
ci podważenia zeznań pokrzywdzonego i S
wiadka oskarżenia
 Wyrok ETPCz w sprawie Kachan przeciwko Polsce z dnia 03.11.2009 r.,
skarga nr 11300/03
" Brak możliwoS
ci zadawania pytań S
wiadkowi
 Wyrok ETPCz w sprawie Demski przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008 r.,
skarga nr 22695/03
" Brak przesłuchania na żadnym etapie postępowania głównego S
wiadka
oskarżenia w sprawie o wykorzystanie seksualne
 Wyrok ETPCz w sprawie W.S. przeciwko Polsce z dnia 19.06.2007 r.,
skarga nr 21508/02.
PRAWO DO POSZANOWANIA ŻYCIA PRYWATNEGO
I RODZINNEGO
(ar ty kul 8 EKPCz)
1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego,
swojego mieszkania i swojej korespondencji.
2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego
prawa z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych
w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe,
bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę
porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralnoS
ci lub
ochronę praw i wolnoS
ci osób.
STANDARD OCHRONY PRAWA DO ŻYCIA PRYWATNEGO
I RODZINNEGO
Sfery prywatnoS
ci
Zagwarantowane w art. 8 EKPCz prawo obejmuje cztery sfery życia
człowieka. Są nimi: życie prywatne, życie rodzinne, dom i korespondencja.
Wobec braku legalnej definicji tych pojęć, ETPCz nadał im autonomiczne
znaczenie, stosując szeroką ich wykładnię.
54
Podmioty uprawnione do korzystania z prawa
Podmiotami uprawnionymi do korzystania z praw zagwarantowanych
w art. 8 EKPCz są osoby fizyczne oraz, choć tylko w ograniczonym zakresie,
osoby prawne. Mianowicie, osoby prawne mogą domagać się poszanowania
i ochrony ze strony państwa dobrego imienia, siedziby, przedstawicielstwa lub
pomieszczeń, w których prowadzą działalnoS
ć.
Względny charakter praw
Korzystanie z omawianych praw może podlegać ograniczeniom. Są one
dopuszczalne, o ile spełniają trzy kryteria. Po pierwsze, muszą być one legal-
ne, a więc muszą mieć podstawę prawną w prawie krajowym, która urzeczy-
wistnia okreS
lone wymogi jakoS
ciowe, mianowicie wymóg dostępnoS
ci oraz
przewidywalnoS
ci. Nadto w prawie krajowym musi istnieć S
rodek prawny, po-
zwalający na ochronę przed arbitralnoS
cią państwa.
Po drugie, ograniczenie może być dokonane ze względu na ochronę celu,
uznanego w ust. 2 art. 8 za tzw. cel prawowity. Za takie cele uznana została
ochrona bezpieczeństwa państwowego, bezpieczeństwa publicznego lub do-
brobytu gospodarczego kraju, ochrona porządku i zapobieganie przestęp-
stwom, zdrowia i moralnoS
ci lub ochrona praw i wolnoS
ci osób.
Po trzecie, ograniczenie musi spełniać kryterium koniecznoS
ci w społe-
czeństwie demo kratycznym, a więc musi za nim przemawiać pilna potrzeba
ochrony celu prawowitego oraz musi być ono dokonane z uwzględnieniem
kryterium proporcjonalnoS
ci między tym celem a zastosowanym S
rodkiem.
Trybunał uwzględnia nadto margines swobody oceny jakim dysponuje pań-
stwo w danej sprawie oraz zachowanie sprawiedliwej równowagi pomiędzy
interesem jednostki a prawowitym interesem społeczeństwa.
Ingerencja bezpoS
rednia i ingerencja poS
rednia
Art. 8 EKPCz chroni nie tylko przed arbitralnoS
cią, która skierowana jest
bezpoS
rednio wobec konkretnej osoby, ale również przed ingerencją o charak-
terze poS
rednim, stanowiącą nieunikniony skutek działań podejmowanych
w skali ogólnej.
Dwie kategorie obowiązków państwa: obowiązek negatywny i obo-
wiązek pozytywny
Dodatkowo, choć zasadniczym celem artykułu 8 EKPCz jest ochrona
jednostki przed arbitralnym działaniem państwa, zawarty jest w nim pozytyw-
ny obowiązek skutecznej  ochrony życia rodzinnego, życia prywatnego,
domu i korespondencji. Państwo, wykonując obowiązki pozytywne, zobo-
wiązane jest działać z należytą starannoS
cią (ang. due dilligence). Ich wyko-
nanie może obejmować wymóg podjęcia odpowiednich S
rodków nawet
w sferze relacji między jednostkami i podmiotami prywatnymi.
55
Życie prywatne
Pojęcie życie prywatne jest rozumiane wyjątkowo szeroko i jest pojęciem
autonomicznym. Oznacza ono nie tylko tradycyjnie rozumiane prawo do pry-
watnoS
ci, a więc prawo do życia w sposób zgodny z własnym życzeniem i bez
kontroli innych, ale również, w pewnym stopniu, prawo do nawiązywania
i utrzymywania stosunków z innymi  zwłaszcza w sferze uczuciowej  aby
rozwijać i realizować własną osobowoS
ć.
Jego integralnym elementem jest m.in. prawo do osobistego rozwoju oraz
do stanowienia o sobie samym.
Dwa wymiary życia prywatnego
Tym samym można wskazać dwa wymiary życia prywatnego, mianowi-
cie wymiar wewnętrzny, obejmujący sferę stosunków uczuciowych oraz wy-
miar zewnętrzny, obejmujący sferę stosunków międzyludzkich i powstałych
relacji społecznych.
Trybunał dokonuje konkretyzacji tych dwóch wymiarów życia prywat-
nego na tle konkretnych spraw. Proces ten ma charakter dynamiczny i ciągły.
Tym samym katalog sytuacji objętych tym pojęciem jest bardzo obszerny i de
facto otwarty.
Wymiar wewnętrzny życia prywatnego
Wymiar wewnętrzny życia prywatnego wyznacza obowiązek ochrony
i poszanowania szeroko rozumianej integralnoS
ci fizycznej i psychicznej każ-
dej osoby, co łączy go z zakazem tortur, poniżającego i nieludzkiego traktowa-
nia lub karania (art. 3 EKPCz). Ten związek jest szczególnie widoczny w tzw.
sprawach aborcyjnych, w których przedmiotem kontroli są zasady (warunki)
przeprowadzania, dopuszczalnoS
ci oraz przebiegu aborcji, dokonywanych za-
równo w celach terapeutycznych, jak i z innych powodów (np. życiowej i eko-
nomicznej sytuacji kobiety).
Z ochroną integralnoS
ci fizycznej i psychicznej łączone są sprawy do-
tyczące ciała jednostki i badań medycznych (pobrania krwi, moczu; przymu-
sowe badanie ginekologiczne).
Ważną sferą życia prywatnego jest życie seksualne jednostki, które może
być przedmiotem ingerencji tylko ze szczególnie poważnych powodów. Kon-
sekwent nie, ochroną objęte są akty seksualne dokonywane za zamkniętymi
drzwiami, z dopuszczalnoS
cią jednak ingerencji w przypadku ekstremalnych
praktyk sadomasochistycznych oraz z wyłączeniem stosunków seksualnych
uprawianych zawodowo za wynagrodzenie. Ochroną w ramach życia prywat-
nego objęte są dobrowolne, prywatne stosunki homoseksualne między osoba-
mi dorosłymi, a ich zakaz uznany został za nieuzasadnioną ingerencję
w prawo do poszanowania życia prywatnego. Ochrona tej sfery życia prywat-
56
nego zdeterminowana jest zakazem dyskryminacji (art. 14 EKPCz) ze wzglę-
du na orientację seksualną. W tym kontekS
cie należy odczytywać zakres
ochrony więzi istniejących w związkach homoseksualnych, możliwoS
ć korzy-
stania przez osoby homoseksualne z przewidzianej przez prawo krajowe
procedury adopcji dzieci oraz prokreacji wspomaganej medycznie.
Wymiar zewnętrzny życia prywatnego
Z kolei do zewnętrznego wymiaru życia prywatnego zaliczana jest cała
gama stosunków międzyludzkich, przyjax
ni, życia w kręgach koleżeńskich.
Jest to niezwykle szeroka sfera. Obejmuje ono np. kontakty i więzi między
osiadłymi migrantami i społecznoS
cią, w której żyją. Następnie, obejmuje
życie zawodowe, gdyż w jego ramach większoS
ć ludzi rozwija swoje konta-
kty prywatne. W ogóle z miejscem pracy (telefon, mail, biurko, szafa) wiązać
można uzasadnione oczekiwanie poszanowania prywatnoS
ci. Sam zresztą za-
kaz zatrudnienia, w tym zatrudnienia w sektorze prywatnym, łączony jest z ży-
ciem prywatnym.
Ten wymiar życia prywatnego daje podstawy do ochrony wizerunku,
czci i dobrego imienia. Jako taki wchodzi często w kolizję z prawem do wolno-
S
ci wypowiedzi (art. 10 EKPCz). OczywiS
cie, nie jest to ochrona absolutna
i może być ograniczana odpowiednio do stopnia, w jakim jednostka sama upu-
bliczniła fakty ze swego życia prywatnego.
Łączony jest nadto z kwestią ochrony tożsamoS
ci jednostki, której elemen-
tem jest nazwisko i imię. W tym kontekS
cie ważne są dwie kategorie spraw. Pie-
rwsza dotyczy pisowni nazwisk i imion pochodzenia obcego w dokumentach
urzędowych. Choć tak kwestia wchodzi w zakres życia prywatnego, to badana
jest z uwzględnieniem polityki językowej państwa, specyfiki narodowej oraz
odmiennych czynników historycznych, językowych, religijnych i kulturowych
mających miejsce w poszczególnych pań stwach. Z tego powodu swoboda
państw w tej sferze jest wyjątkowo szeroka. Druga kategoria spraw dotyczy od-
powiednich zmian personalnych w dokumentach urzędowych, w tym w metry-
kach urodzenia, transseksualistów po operacji zmiany płci. Odchodząc od
swego początkowego orzecznictwa Trybunał, sięgając po dynamiczne reguły
wykładni Konwencji oraz po zasadę skutecznej ochrony, stwierdził, że jeS
li pań-
stwo zgodziło się pomóc w leczeniu i operacji transseksualisty, nie można za-
akceptować odmowy uznania jej prawnych skutków.
Istotną grupę osób objętą ochroną wynikającą z art. 8 EKPCz w zakresie
życia prywatnego stanowią osoby nad którymi państwo sprawuje bezpoS
red-
nią władzę. Jedną z takich grup są osoby, wobec których służby policyjne pro-
wadzą tajną kontrolę, która obejmować może rejestrację szczegółów
osobistych dotyczących danej osoby lub jej rodziny, gromadzenie i przecho-
57
wywanie danych, w tym odcisków palców, prób komórkowych i profili DNA.
Drugą zaS
stanowią więx
niowie. Mimo pozbawienia wolnoS
ci, zachowują oni
prawa do poszanowania życia prywatnego, ograniczenia zaS
w korzystaniu
z tego prawa, choć dopuszczalne, nie mogą mieć arbitralnego charakteru.
Życie ro dzin ne
W wykładni art. 8 EKPCz w zakresie prawa do życia rodzinnego kluczo-
we jest pojęcie rodziny. Nie jest ono ani jednorodne ani statyczne.
Pojęcie rodziny
Prawo to dotyczy rodziny już istniejącej, konsekwentnie Trybunał twier-
dzi, że 8 EKPCz nie gwarantują prawa do założenia rodziny. Prawo takie gwa-
rantuje art. 12 EKPCz.
Więzi oparte na więzach krwi (pochodzeniu biologicznym)
Z orzecznictwa ETPCz wynika, iż na gruncie art. 8 EKPCz życie rodzin-
ne nie jest ograniczone tylko do więzi, jakie powstają w ramach rodziny de
iure. W podobnym zakresie są bowiem chronione więzi, które powstają w ra-
mach rodziny de facto oraz więzi jakie powstają między np. dzieckiem uro-
dzonym poza małżeństwem a jego naturalnym ojcem oraz między samotną
kobietą a jej dzieckiem.
Państwo ma obowiązek chronić te naturalne (biologiczne) więzi między
rodzicami a dzieckiem nawet wówczas gdy ich wspólne życie rodzinne zostało
zakończone. W ocenie Trybunału utrzymywanie kontaktów między nimi jest
pożądane i nie mogą być one arbitralnie ograniczane. Dotyczy to również pra-
wa rodziców do ponownego połączenia się z dzieckiem.
Faktyczne więzi rodzinne
Dodatkowo, przedmiotem ochrony są faktyczne (rzeczywiste) więzi ro-
dzinne. O ich istnieniu S
wiadczyć może wspólne zamieszkanie, stopień pokre-
wieństwa, regularne kontakty, charakter związku, łącznie z wzajemnym
zainteresowaniem, przywiązaniem i zależnoS
cią.
Władza rodzicielska
Jednym z podstawowych elementów życia rodzinnego między rodzicami
i dziećmi jest wykonywanie władzy rodzicielskiej. Jej sprawowanie jest jedna-
kże podporządkowane dobru dziecka.
Legalna i rzeczywista adopcja
Życie rodzinne obejmuje również stosunki, które nie są oparte na więzach
krwi (pochodzenie biologiczne), ale które powstały w związku z legalną i rze-
czywistą adopcją.
Konwencja nie gwarantuje wszelako prawa do adopcji: ani do bycia ad-
optowanym, ani do adoptowania dziecka. Trybunał wielokrotnie podkreS
lał,
58
że adopcja jest daniem rodziny dziecku, a nie dziecka rodzinie, a w sprawach
tego rodzaju państwo musi zachować sprawiedliwą równowagę między inte-
resem rodziny (biologicznej lub adopcyjnej) a dobrem dziecka, urzeczywist-
niającym jego najlepsze interesy.
Więzi powstałe w wyniku prokreacji wspomaganej medycznie
Uznanie więzi adopcyjnych za więzi rodzinne, mimo braku więzów krwi,
stanowi argument, do którego sięga Trybunał stwierdzając, iż życie rodzinne
obejmuje również więzy, które powstały w wyniku prokreacji wspomaganej
medycznie (metoda in vitro).
Związki osób tej samej płci
W tym kontekS
cie należy zwrócić uwagę, że przez dłuższy czas pojęciem
życie rodzinne nie były obejmowane więzi istniejące w związkach homose-
ksualnych. W sprawie Schalk i Kopf przeciwko Austrii z 2010 r. Trybunał
zmienił w sposób istotny swą dotychczasową linię orzeczniczą. Uznał bo-
wiem, że stabilny związek osób tej samej płci, żyjących razem objęty jest za-
kresem pojęcia życie rodzinne, analogicznie, jak taki sam związek osób tej
samej płci.
Zakaz dyskryminacji w sferze tworzenia więzi rodzinnych
Trybunał zmienił również swe orzecznictwo w zakresie korzystania
przez osoby homoseksualne z możliwoS
ci adopcji dzieci i prokreacji wspoma-
ganej medycznie. W sytuacji bowiem, gdy prawo krajowe przewiduje możli-
woS
ć tworzenie rodzin/więzi rodzinnych w inny sposób niż biologiczny, na
przykład w drodze adopcji lub w drodze sztucznej prokreacji, to korzystanie
z tej możliwoS
ci  stworzenia życia rodzinnego musi być zapewnione z posza-
nowaniem zakazu dyskryminacji, o którym stanowi art. 14 EKPCz, a więc
również z poszanowaniem zakazu dyskryminacji ze względu na orientacje
seksualne.
Wydalenie lub ekstradycja: ochrona życia rodzinnego i życia prywatnego
W kontekS
cie art. 8 EKPCz podkreS
lenia wymaga również ochrona ży-
cia rodzinnego cudzoziemca w związku z decyzją o jego wydaleniu lub
ekstradycji z terytorium państwa, w którym żyją członkowie jego rodziny.
Dotyczy to w szczególnoS
ci tzw. imigrantów  drugiej generacji . W takiej
sytuacji ochronie podlega również prawo do życia prywatnego, rozumiane
wówczas jako prawo do nawiązania i rozwijania relacji z innymi istotami
ludzkimi i S
wiatem zewnętrznym. Jako takie może obejmować różne aspekty
tożsamoS
ci społecznej jednostki. O wyborze przez Trybunał wzorca kon-
troli (życie rodzinne/życie prywatne) przesądzają okolicznoS
ci konkretnej
sprawy.
59
Życie rodzinne więx
niów
W S
wietle spraw polskich konieczne jest podkreS
lenie, iż podmiotem
uprawnionym do korzystania ze wszystkich, z wyjątkiem prawa do wolnoS
ci
osobistej, praw i wolnoS
ci zagwarantowanych w Konwencji, są więx
niowie.
Dotyczy to również prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.
Ograniczenia w korzystaniu z tych praw nie mogą mieć charakteru automaty-
cznego, ale muszą spełniać kryteria dopuszczalnej ingerencji, w tym kryte-
rium koniecznoS
ci.
Margines swobody oceny
Życie rodzinne stanowi tę sferę praw człowieka, w której Trybunał zwra-
ca uwagę na brak wspólnego standardu europejskiego. W konsekwencji tego,
państwu przysługuje margines swobody oceny w wyborze S
rodków i sposobu
ograniczania korzystania z niego, jego ochrony oraz poszanowania. Niemniej
zakres tego marginesu jest zależny od rodzaju problemów oraz znaczenia koli-
dujących ze sobą praw (interesów). Korzystanie z tego marginesu nie oznacza
swobody i dowolnoS
ci, gdyż państwo może korzystać z niego tylko w takim
zakresie w jakim jest to zgodne z Konwencją.
Dom
Z prawa do poszanowania własnego domu w rozumieniu art. 8 EKPCz
nie wynika prawo do zapewnienia domu. Nie jest ono również związane z pra-
wem (tytułem) własnoS
ci lub innym prawem majątkowym do zajmowania
okreS
lonego mieszkania czy budynku.
Związek z życiem prywatnym i/lub życiem rodzinnym
TreS
ć wynikającego z art. 8 EKPCz prawa zdeterminowana jest znacze-
niem poję cia dom. W S
wietle orzecznictwa domem jest zwykle miejsce  fizy-
cznie zdefiniowana przestrzeń  w którym rozwija się życie prywatne
i rodzinne. Wykładnia pojęcia dom w sposób funkcjonalny powiązana jest za-
tem z życiem prywatnym oraz życiem rodzinnym. Konsekwentnie, nie obejmu-
je ono miejsc szeroko dostępnych dla publicznoS
ci oraz miejsc niezwiązanych
z życiem prywatnym lub życiem rodzinnym.
Niezakłócone korzystanie
Prawo do poszanowania własnego domu jest dwojako rozumiane. Po pie-
rwsze, jako prawo do okreS
lonej przestrzeni fizycznej, a po drugie, jako prawo
do niezakłóconego (spokojnego) korzystania z niej.
Prawo do czystego S
rodowiska naturalnego
Naruszenie tego prawa może wiązać się nie tylko z okreS
lonymi
działaniami funkcjonariuszy państwa np. z dokonaniem przez policję przeszu-
kanie domu bez nakazu sądu, ale także z hałasem, emisją gazów, odorem lub
60
innymi podobnymi rodzajami zanieczyszczenia S
rodowiska, o ile uniemożli-
wiają one w sposób bezpoS
redni niezakłóconego korzystanie z niego.
Ko re spon den cja
WolnoS
ć komunikowania się
Korespondencja w rozumieniu Konwencji oznacza komunikowanie się,
w celu nawiązania kontaktów z innymi osobami. Bez znaczenia jest forma tej
komunikacji, może się więc ona odbywać przez telefon, przy pomocy faksu,
e-mailem lub w każdy inny sposób.
Tajna kontrola
Trybunał wskazuje na szereg zagrożeń dla poszanowania tego prawa.
SpoS
ród nich za szczególnie istotne uznaje zagrożenie związane ze stosowa-
niem przez państwo tajnych S
rodków kontroli korespondencji. W tym kontek-
S
cie formułuje bezwzględny wymóg przewidywalnoS
ci prawa, które musi
zawsze wystarczająco wyrax
nie wskazywać granice tej kontroli oraz sposób
jej przeprowadzania i korzystania z jej wyników. Ma to umożliwić jednostce
odpowiednią ochronę przed arbitralną ingerencją.
WolnoS
ć komunikowania się więx
niów
Inne zagrożenia wiążą się z kontrolą korespondencji więx
niów. Zasadni-
czo jest ona dopuszczalna i jako taka nie narusza art. 8 EKPCz, ale tylko wów-
czas gdy nie przekracza okreS
lonych granic. Wyznaczając je, należy
uwzględnić fakt, iż listy pisane i otrzymywane przez więx
nia są czasami jedy-
nym S
rodkiem jego łącznoS
ci ze S
wiatem zewnętrznym.
W tym kontekS
cie szczególnej ochronie podlega korespondencja więx
nia
z adwokatem, niezależnie od tego, czy jest związana z prowadzoną sprawą,
czy też ma charakter prywatny.
Kontrola korespondencji z Trybunałem
Podobnie rygorystycznie Trybunał podchodzi do kontroli koresponden-
cji osoby pozbawionej wolnoS
ci z Trybunałem. Uznaje, iż jej kontrola stanowi
naruszenie nie tylko art. 8 EKPCz, ale nadto narusza wynikający z art. 34
EKPCz obowiązek państwa nieprzeszkadzania w żaden sposób w skutecznym
wykonywaniu prawa do skargi.
Artykuł 8 EKPCz
Zakres zastosowania (ang. applicability/fr. applicabilit�)
" Prawo dotyczące zasad dokonywania aborcji jako regulacja sfery życia
prywatnego jednostki
61
 Wyrok ETPCz w sprawie Alicja Tysiąc przeciwko Polsce z dnia
20.03.2007 r., skarga nr 5410/03
Kryterium legalnoS
ci naruszenia: ingerencja tylko w przypadkach
prze wi dzia nych przez pra wo
(ang. prescribed by law/fr. pr�vue par la loi)
 Wyrok ETPCz w sprawie Mazgaj przeciwko Polsce z dnia 21.09.2010 r.,
skarga nr 41656/02
Kryterium koniecznoS
ci naruszenia: ingerencja tylko w sytuacji ko-
nie cznoS
ci w społecze ństwie demokra ty cznym
(ang. necessary in a democratic society/fr. n�cessaire dans une soci�t�
d�mocratique)
" Brak zgody na udział osoby pozbawionej wolnoS
ci w pogrzebie bliskich
 Wyrok ETPCz w sprawie Czarnowski przeciwko Polsce z dnia
20.01.2009 r., skarga 28586/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Płoski przeciwko Polsce z dnia 12.11.2002 r.,
skarga nr 26761/95
" Ograniczenia widzeń osób pozbawionych wolnoS
ci
 Wyrok ETPCz w sprawie Eryk Kozłowski przeciwko Polsce z dnia
04.11.2008 r., skarga nr 12269/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Nowicka przeciwko Polsce z dnia 03.12.2002 r.,
skarga nr 30218/96
" Nadmiernie długi czas stosowania dozoru policyjnego
 Wyrok ETPCz w sprawie Zmarzlak przeciwko Polsce z dnia 15.01.2008
r., skarga nr 37522/02
" Sądowe nakazy poddania się wielu badaniom lekarskim dotyczącym stanu
zdrowia psychicznego
 Wyrok ETPCz w sprawie Worwa przeciwko Polsce z dnia 27.11.2003 r.,
skarga nr 26624/95
NARUSZENIA PRAWA DO POSZANOWANIA
ŻYCIA PRYWATNEGO
(ang. pri va te life/fr. vie priv�e)
Na ru sze nie inte gra l no S
ci fi zy cz nej i psy chi cz nej jed no stki
" Brak w polskim prawie dostępnych procedur pozwalających ocenić celo-
woS
ć aborcji ze względów terapeutycznych. Naruszenie obowiązku pozy-
tywnego proceduralnego
 Wyrok ETPCz w sprawie Alicja Tysiąc przeciwko Polsce z dnia
20.03.2007 r., skarga nr 5410/03
62
" Zarządzanie przez sąd badań lekarskich dotyczących stanu zdrowia psy-
chicznego skarżącej w krótkich odstępach czasu i w podobnych sprawach
prowadzonych w tym samym sądzie
 Wyrok ETPCz w sprawie Worwa przeciwko Polsce z dnia 27.11.2003 r.,
skarga nr 26624/95
Naruszenie art. 8 EKPCz łącznie z art. 14 EKPCz (8+14)
" Odmowa uznania wypełnienia warunków wstąpienia w stosunek najmu
uzasadniona homoseksualnym charakterem związku z najemcą
 Wyrok ETPCz w sprawie Kozak przeciwko Polsce z dnia 02.03.2010 r.,
skarga nr 13102/02
NARUSZENIA PRAWA DO POSZANOWANIA ŻYCIA
PRYWATNEGO I ŻYCIA RODZINNEGO
(ang. pri va te and fa mi ly life/fr. vie priv�e et familiale)
" Brak zgody na udział osoby pozbawionej wolnoS
ci w pogrzebie osoby
bliskiej
 Wyrok ETPCz w sprawie Czarnowski przeciwko Polsce z dnia
20.01.2009 r., skarga 28586/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Płoski przeciwko Polsce z dnia 12.11.2002 r.,
skarga nr 26761/95
" Nadmierna długoS
ć zastosowania S
rodka zapobiegawczego (dozór poli-
cyjny)
 Wyrok ETPCz w sprawie Zmarzlak przeciwko Polsce z dnia 15.01.2008 r.,
skarga nr 37522/02
NARUSZENIA PRAWA
DO POSZANOWANIA ŻYCIA RODZINNEGO
(ang. fa mi ly life/fr. vie fa mi lia le)
PRAWO RODZICÓW
" Prawo ojca do kontaktów osobistych z dziećmi po rozwodzie (separacji)
z matką dziecka. Niedopełnienie obowiązku pozytywnego materialnego
 Wyrok ETPCz w sprawie Z. przeciwko Polsce z dnia 20.04.2010 r., skarga
nr 34694/06
 Wyrok ETPcz w sprawie Zawadka przeciwko Polsce z dnia 23.06.2005 r.,
skarga nr 48542/99
" Brak wykonania przez uprawnione organy sądowego nakazu powrotu
dzieci do rodziców. Niedopełnienie obowiązku pozytywnego materialnego
63
 Wyrok ETPCz w sprawie Dąbrowska przeciwko Polsce z dnia
02.02.2010 r., skarga nr 34568/08
 Wyrok ETPCz w sprawie Stochlak przeciwko Polsce z dnia 22.12.2009 r.,
skarga nr 38273/02
 Wyrok ETPCz w sprawie P.P. przeciwko Polsce z dnia 08.01.2008 r.,
skarga nr 8677/03
Ograniczenia widzeń z rodziną osób pozbawianych wolnoS
ci
 Wyrok ETPCz w sprawie Knyter przeciwko Polsce z dnia 01.02.2011 r.,
skarga nr 31820/06
 Wyrok ETPCz w sprawie Mazgaj przeciwko Polsce z dnia 21.09.2010 r.,
skarga nr 41656/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Ferla przeciwko Polsce z dnia 20.08.2008 r.,
skarga 55470/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Eryk Kozłowski przeciwko Polsce z dnia
04.11.2008 r., skarga nr 12269/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Nowicka przeciwko Polsce z dnia 03.12.2002 r.,
skarga nr 30218/96
NARUSZENIA PRAWA DO POSZANOWANIA DOMU
(ang. home/fr. domicile)
NARUSZENIE ŁĄCZNIE Z ART. 14 EKPCZ
" Pozbawienie osoby homoseksualnej prawa do wstąpienia w stosunek naj-
mu po S
mierci partnera
 Wyrok ETPCz w sprawie Kozak przeciwko Polsce z dnia 02.03.2010 r.,
skarga nr 13102/02
NARUSZENIA PRAWA DO POSZANOWANIA KORESPONDENCJI
(ang. correspondence/fr. correspondance)
Cenzura korespondencji z organami ochrony praw człowieka
" Cenzura korespondencji z Europejskim Trybunałem Praw Człowieka/Eu-
ropejską Komisją Praw Człowieka
 Wyrok ETPCz w sprawie Wenerski przeciwko Polsce z dnia 20.01.2009 r.,
skarga z 44369/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Jasiński przeciwko Polsce z dnia 06.12.2007 r.,
skarga nr 72976/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Lewak przeciwko Polsce z dnia 06.09.2007 r.,
skarga nr 21890/03
64
 Wyrok ETPCz w sprawie Matwiejczuk przeciw ko Polsce z dnia
02.12.2003 r., skarga nr 37641/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Sałapa przeciwko Polsce z dnia 19.12.2002 r.,
skarga nr 35489/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Radaj przeciwko Polsce z dnia 28.11.2002 r.,
skargi nr 29537/95 i 35453/97
" Cenzura korespondencji z Rzecznikiem Praw Obywatelskich
 Wyrok ETPCz w sprawie Niedbała przeciwko Polsce z dnia 04.07.2000 r.,
skarga nr 27915/95
PRAWO DO WOLNOR
CI MYR
LI, SUMIENIA I RELIGII
(ar ty kuł 9 EKPCz)
1. Każdy ma prawo do wolnoS
ci myS
li, sumienia i wyznania; prawo to obejmu-
je wolnoS
ć zmiany wyznania lub przekonań oraz wolnoS
ć uzewnętrzniania
indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wy-
znania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie
i czynnoS
ci rytualne.
2. WolnoS
ć uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie
takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne
w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa pu-
blicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralnoS
ci lub ochro-
nę praw i wolnoS
ci innych osób.
STANDARD OCHRONY PRAWA DO WOLNOR
CI MYR
LI,
SUMIENIA I RELIGII
Fundament społeczeństwa demokratycznego
Prawo do wolnoS
ć myS
li, sumienia i religii jest uznawane przez ETPCz
za jeden z fundamentów społeczeństwa demokratycznego w rozumieniu Kon-
wencji, a więc społeczeństwa cechującego się pluralizmem, tolerancją i szero-
kimi horyzontami myS
lowymi.
Po zy ty w ny i ne ga ty w ny aspekt
W konsekwencji powyższego kontekstu prawo to ma zarówno pozytyw-
ny, jak i negatywny wymiar. A zatem obejmuje m.in. prawo do posiadania
i prawo do nieposiadania przekonań, prawo do wyznawania i prawo do niewy-
znawania religii, a w ramach prawa do wolnoS
ci uzewnętrzniania wyznania
lub przekonań obejmuje również prawo do nieujawniania ich oraz prawo do
niezajmowania stanowiska pozwalającego domniemywać takich wierzeń.
65
Jako takie stanowi wartoS
ć zarówno dla wyznawców okreS
lonej religii, jak
i też dla ateistów, agnostyków, sceptyków i laików.
RównoczeS
nie Trybunał wyrax
nie podkreS
la, że art. 9 EKPCz nie chroni
każdego czynu motywowanego lub inspirowanego wyznaniem lub przekona-
niami.
Kryteria dopuszczalnej ingerencji
ETPCz stosuje w ocenie ingerencji w korzystanie z tego prawa te same
kryteria, co w przypadku praw zagwarantowanych w art. 8 i 10-11 EKPCz
(kryterium: legalnoS
ci, celowoS
ci oraz koniecznoS
ci w społeczeństwie demo-
kratycznym). Niemniej, w ocenie koniecznoS
ci ingerencji akcentuje mocniej
dwie kwestie. Po pierwsze, zwraca uwagę na fakt, iż w społeczeństwach
demokratycznych, w których koegzystują różne religie konieczne może być
ograniczenie tego prawa w celu uwzględnienia interesów poszczególnych
grup oraz zapewnienia wzajemnego poszanowania wyznań i przekonań. Po
drugie, w społeczeństwach takich państwo musi zachować neutralnoS
ć i bez-
stronnoS
ć tak, aby zapewnić harmonijne współżycie różnych wyznań i religii
i poszanowanie tolerancji w społeczeństwie demokratycznym.
Obowiązki pozytywne państwa
Zadanie państwa na gruncie art. 9 EKPCz nie jest ograniczone wyłącznie
do obowiązku powstrzymania się od arbitralnej, a więc niezgodnej z wymoga-
mi art. 9. ust. 2 EKPCz, ingerencji. Gwarancja wolnoS
ć myS
li, sumienia i reli-
gii w EKPCz pociąga za sobą także obowiązek podjęcia rozsądnych
i odpowiednich kroków (to take reasonable and appropriate measures) dla za-
pewnienia korzystania z tej wolnoS
ci. Przy ocenie wywiązania się przez pań-
stwo z obowiązku pozytywnego stosowane są podobne zasady, jak w przy-
padku obowiązku negatywnego. W obu sytuacjach musi zostać zachowana
sprawiedliwa równowaga między konkurującymi interesami jednostki i spo-
łeczeństwa jako całoS
ci. Przy wyborze S
rodków mających na celu zapewnienie
zgodnoS
ci z Konwencją państwu przysługuje pewien margines swobody oceny.
Wreszcie, dla oceny działania państwa w kontekS
cie obowiązków pozytyw-
nych, mogą mieć znaczenie cele prawowite wymienione w art. 9 ust. 2 EKPCz.
UZEWNĘTRZNIANIE RELIGII LUB PRZEKONAŃ
(ang. manifest religion or belief/fr. manifester sa religion
ou sa conviction)
Za kres za sto so wa nia (ang. applicability/fr. applicabilit�) w zakresie po-
zytywnego aspektu (ang. positive aspect/fr. aspect positif)
 Wyrok ETPCz w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce z dnia 07.12.2010 r.,
skarga nr 18429/06
66
Zakres zastosowania (ang. applicability/fr. applicabilit�) w zakresie ne-
gatywnego aspektu (ang. negative aspekt/fr. aspect n�gatif); w zakresie
zakazu dyskryminacji (ang. art. 14 taken in conjunction with article 9/fr.
l article 14 combin� avec l article 9)
 Wyrok ETPCz w sprawie Grzelak przeciwko Polsce z dnia 15.06.2010 r.,
skarga nr 7710/02
NARUSZENIA
art. 9 EKPCz aspekt pozytywny
Po zy ty w ny aspekt uzew nę trz nia nia re li gii lub prze ko nań (ang. manifest
religion or belief/fr. manifester sa religion ou sa conviction). Niedopełnienie
obowiązku pozytywnego (ang. positive obligations/fr. obligations positives)
" Niezapewnienie osadzonemu diety zgodnej z jego przekonaniami religij-
nymi
 Wyrok ETPCz w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce z dnia 07.12.2010 r.,
skarga nr 18429/06
NARUSZENIA
art. 9 ust. 2 EKPCz aspekt ne ga ty w ny
Negatywny aspekt uzewnętrzniania religii lub przekonań (ang. ma ni -
fest religion or belief/fr. ma ni fe ster sa re li gion ou sa con vi c tion). Na ru sze -
nie art. 14 EKPCz łącznie z art. 9 EKPCz
" Brak racjonalnego i obiektywnego uzasadnienia zróżnicowania w trakto-
waniu uczniów niewierzących i uczniów wierzących, które prowadzi do
nieuzasadnionej stygmatyzacji (kreska na S
wiadectwie szkolnym w rubry-
ce: religia/etyka)
 Wyrok ETPCz w sprawie Grzelak przeciwko Polsce z dnia 15.06.2010 r.,
skarga nr 7710/02
PRAWO DO WOLNOR
CI WYPOWIEDZI
(ar ty kuł 10 EKPCz)
1. Każdy ma prawo do wolnoS
ci wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wol-
noS
ć posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informa-
cji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice pań-
stwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa Państw do poddania proce-
durze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinemato-
graficznych.
67
2. Korzystanie z tych wolnoS
ci pociągających za sobą obowiązki i odpowie-
dzialnoS
ć może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograni-
czeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne
w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowe-
go, integralnoS
ci terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego ze względu
na koniecznoS
ć zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwa-
gi na ochronę zdrowia i moralnoS
ci, ochronę dobrego imienia i praw in-
nych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych
lub na zagwarantowanie powagi i bezstronnoS
ci władzy sądowej.
STANDARD OCHRONY PRAWA DO WOLNOR
CI WYPOWIEDZI
Fundament społeczeństwa demokratycznego
Prawo do wolnoS
ci wypo wiedzi jest uznawane za jeden z głównych fun-
damentów demokratycznego społeczeństwa oraz jeden z podstawowych wa-
runków postępu i samorealizacji jego poszczególnych członków. Jako takie
nie może być wąsko interpretowane.
Ro dza je chro nio nych wy po wie dzi
Ma ono zastosowanie w odniesieniu nie tylko do informacji lub idei, któ-
re są przyjmowane przychylnie jako nieobrax
liwe lub neutralne, lecz również
w odniesieniu do tych z nich, które są obrax
liwe, szokujące lub niepokojące.
Takie są bowiem wymagania pluralizmu, tolerancji oraz otwarcia, bez których
nie ma społeczeństwa demokratycznego.
Wąski ma r gi nes swo bo dy w zakresie ingerencji w wolnoS
ć debaty
pu b li cz nej
W sposób szczególny chroniona jest wolnoS
ć wypowiedzi o charakterze
politycznym i wolnoS
ć wypowiedzi w kwestiach istotnych społecznie (wolno-
S
ci debaty publicznej). Istnieje jedynie wąski margines swobody oceny w za-
kresie ustanawiania ograniczeń wobec tych wypowiedzi. Choć art. 10 ust. 2
EKPCz stanowi o ochronie dobrego imienia innych osób, to wymóg takiej
ochrony musi być rozważany w re lacji do interesu otwartej dyskusji nad
kwestiami społecznymi.
WolnoS
ć de ba ty pu b li cz nej w kontekS
cie wyborów zarówno lokal-
nych, jak i krajowych
Dodatkowo, wolnoS
ć wypowiedzi, w szczególnoS
ci wolnoS
ć prowadze-
nia debaty politycznej, jest S
ciS
le powiązana z prawem do wolnych wyborów.
Prawa te tworzą łącznie fundament każdego systemu demokratycznego. Opi-
nie i informacje mające związek z wyborami, zarówno lokalnymi, jak i krajo-
68
wymi, które są rozpowszechniane w trakcie kampanii wyborczej, powinny
być traktowane zasadniczo jako stanowiące częS
ć debaty publicznej.
Funkcja prasy w społeczeństwie demokratycznym
Prasa pełni pierwszorzędną rolę w państwie prawa. Nie może być to po-
mijane. I chociaż prasa nie może wykraczać poza różne ustanowione ograni-
czenia, to jednak musi mieć możliwoS
ć wykonywania swojego obowiązku,
którym jest przekazywanie informacji i idei dotyczących kwestii politycznych
oraz innych kwestii pozostających w sferze zainteresowania publicznego.
WolnoS
ć prasy zapewnia społeczeństwu jeden z najlepszych sposobów ujaw-
niana i formowania opinii o ideach i postawach jego przywódców politycz-
nych. WolnoS
ć wypowiedzi dziennikarskiej obejmuje również możliwoS
ć
użycia pewnej dozy przesady lub nawet prowokacji.
DopuszczalnoS
ć ograniczeń
Korzystanie z prawa do wolnoS
ci wypowiedzi może podlegać ogranicze-
niom. Niemniej, musi za nimi przemawiać ważny interes społeczny, którego
istnienie  musi zostać w sposób przekonujący uzasadnione .
Powody ingerencji muszą być  właS
ciwe i wystarczające
Ciężar dowodu w tym zakresie leży po stronie państwa. Powody ingeren-
cji są oceniane przez ETPCz w S
wietle całoS
ci sprawy i muszą być uznane za
właS
ciwe i wystarczające. ETPCz musi być przekonany, że władze krajowe
zastosowały standardy, które są zgodne z zasadami okreS
lonymi w art. 10
EKPCz, a ponadto, że oparły swoje decyzje na możliwej do przyjęcia ocenie
odpowiednich faktów.
Ingerencja w wolnoS
ć prasy
Szczególnej uwagi wymagają warunki dopuszczalnoS
ci ograniczeń wol-
noS
ci prasy. Jej powody i cele są bowiem konfrontowane z in teresem
społeczeństwa demokratycznego zagwarantowania i utrzymania wolnoS
ci
prasy. Kolidujące ze sobą interesy powinny być należycie wyważone tak, aby
ograniczenia w korzystaniu z wolnoS
ci prasy były proporcjonalne do celu,
jakiemu mają służyć.
KoniecznoS
ć rozróżniania wypowiedzi stwierdzających fakty od wy-
powiedzi zawierające sądy wartoS
ciujące (oceny)
W ocenie danej wypowiedzi konieczne jest rozróżnienie pomiędzy stwier-
dzeniem faktów a ocenami (sądami wartoS
ciującymi). Podczas gdy istnienie fa-
któw można wykazać, to prawdziwoS
ć ocen nie podlega udowodnieniu.
Wymóg udowodnienia prawdziwoS
ci sądu wartoS
ciującego jest niemożliwy do
spełnienia i narusza samą zasadę wolnoS
ci wyrażania opinii, która stanowi fun-
damentalną częS
ć praw gwarantowanych na podstawie art. 10 EKPCz.
69
Jednakże nawet w sytuacji, gdy jakieS
stwierdzenie sprowadza się do
wygłoszenia sądu, zakres ingerencji może zależeć od tego, czy istnieje wystar-
czająca podstawa faktyczna do propagowania kwestionowanego stwierdzenia,
jako że nawet osąd może przekraczać dopuszczalne granice, jeżeli nie ma
faktycznych podstaw do jego wsparcia.
NARUSZENIA
art. 10 EKPCz
DEBATA PUBLICZNA
(ang. public debate/fr. un d�bat public)
Odpo wie dzia l noS
ć ka r na za zniesławie nie lub znie wa że nie fun kcjo
-
nariusza publicznego
" Naruszenie kryterium pilnej potrzeby społecznej i koniecznoS
ci w społe-
czeństwie demokratycznym w związku z pociągnięciem do odpowiedzial-
noS
ci karnej za zniesławienie funkcjonariusza publicznego (dyrektora miejs-
cowej szkoły) podczas wystąpienia politycznego
 Wyrok ETPCz w sprawie Kurłowicz przeciwko Polsce z dnia 22.06.2010 r.,
skarga nr 41029/06
" Naruszenie kryterium proporcjonalnoS
ci w związku ze skazaniem na karę
oS
miu miesięcy pozbawienia wolnoS
ci za znieważenie sędziów Wydziału
Penitencjarnego Sądu Okręgowego z powodu użycia obrax
liwych słów
w pisemnej skardze skierowanej do Prezesa Sądu Wojewódzkiego. Brak
uwzględnienia przy wymierzeniu kary standardów w zakresie surowoS
ci
kary. Standardy te to: stopień winy, powaga przestępstwa oraz powtarzal-
noS
ć zarzucanych przestępstw
 Wyrok ETPCz w sprawie Skałka przeciwko Polsce z dnia 27.05.2003 r.,
skarga nr 43425/98
DEBATA PUBLICZNA
Udział dzienni ka rzy w de bacie pu b li cz nej
" Naruszenie kryterium koniecznoS
ci w społeczeństwie demokratycznym wo-
bec nałożenia na dziennikarza TVP kary dyscyplinarnej za krytykę zmian
w programie TVP i uznania ich za niezgodne z rolą telewizji publicznej
w społeczeństwie. Brak zachowania należytej równowagi między wymo-
giem lojalnoS
ci dziennikarza wobec pracodawcy, a zawodowymi obowiąz-
kami i odpowiedzialnoS
cią dziennikarzy za sprawy społeczne
 Wyrok ETPCz w sprawie Wojtas-Kaleta przeciwko Polsce z dnia
16.10.2009 r., skarga nr 20436/02
70
" Naruszenie kryterium proporcjonalnoS
ci ingerencji z racji uznania relacji
prasowych z postępowania karnego toczącego się przeciwko lokalnemu
politykowi za znieważenie osoby publicznej i pociągnięcia dziennikarza
do odpowiedzialnoS
ci karnej. Nie uwzględnienie interesu, jakim było za-
pewnienie i istnienie wolnoS
ci prasy. Brak rozróżnienie pomiędzy stwier-
dzeniem faktów, a sądami wartoS
ciującymi
 Wyrok ETPCz w sprawie Dąbrowski przeciwko Polsce z dnia 19.12.2006 r.,
skarga nr 18235/02
" Naruszenie kryterium proporcjonalnoS
ci i uznanie reakcji państwa (uzna-
nie naruszenia dóbr osobistych i nakazanie publikacji przeprosin, wpłatę
na cele charytatywne i zwrot kosztów postępowania) na publikację satyry-
cznego rysunku będącego częS
cią krytycznej publikacji o kampanii rekla-
mowej producenta żywnoS
ci (chipsów) kierowanej głównie do dzieci za
niewspółmierną do celu jakiemu miała służyć, tj.  ochrona praw innych
osób . Sądy krajowe nie uwzględniły faktu, że prasa ma obowiązek prze-
kazywania informacji i idei w kwestiach będących przedmiotem społecz-
nego zainteresowania, a czyniąc to może odwoływać się w pewnym stop-
niu do przesady a nawet prowokacji, czy też innymi słowy  posługiwać się
stwierdzeniami o nieco nieumiarkowanym charakterze
 Wyrok ETPCz w sprawie KuliS
-Różycki przeciwko Polsce z dnia
06.10.2009 r., skarga nr 27209/03
OdpowiedzialnoS
ć karna dziennikarzy za znieważenie osoby kandy-
dującej w wyborach samorządowych (osoby publicznej)
" Naruszenie kryterium proporcjonalnoS
ci ingerencji ze względu na
pociągnięcie do odpowiedzialnoS
ci karnej za znieważenie osoby publicz-
nej. Nieuwzględnienie interesu społeczeństwa demokratycznego i konie-
cznoS
ci zapewnienia wolnoS
ci prasy w kontekS
cie wolnoS
ci wyborów
 Wyrok ETPCz w sprawie Długołęcki przeciwko Polsce z dnia
24.02.2009 r., skarga nr 23806/03
Wymóg zachowania na le ży tej rów no wa gi pomiędzy ochroną praw
polityków a zagwarantowaniem wol noS
ci wypowiedzi w debacie pu-
blicznej
" Brak zachowania przez sądy należytej równowagi pomiędzy ochroną praw
polityków a wolnoS
cią debaty publicznej. Brak rozróżnienia pomiędzy
stwierdzeniem faktów a ocenami (sądami wartoS
ciującymi): istnienie fak-
tów można wykazać, prawdziwoS
ć ocen nie podlega udowodnieniu. Uwz-
ględnienie przez sądy tylko generalnego kontekstu publikacji. Zobowiąza-
nie do zapłaty nawet niewielkiej sumy pieniędzy nie umniejsza faktu, że
sądy krajowe oparły się na zasadach odbiegających od zasad art. 10
71
EKPCz. Nie odzwierciedlały one odpowiednich i wystarczających powo-
dów naruszenia art. 10 EKPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Kita przeciwko Polsce z dnia 08.10.2008 r.,
skarga nr 57659/00
" Brak zachowania pomiędzy zastosowanymi S
rodkami a celem proporcjo-
nalnoS
ci w rozstrzygnięciach merytorycznych sądów krajowych oraz
w nałożeniu sankcji na skarżącego. Brak od powiednich i wystarczających
powodów tych rozstrzygnięć. Pominięcie przez sądy faktu, iż stroną jest
polityk, wobec którego granice dopuszczalnej krytyki powinny być szersze
niż te stosowane w odniesieniu do osób prywatnych. Brak rozróżnienia po-
między stwierdzeniem faktów a ocenami (sądami wartoS
ciującymi): istnie-
nie faktów można wykazać, prawdziwoS
ć ocen nie podlega udowodnieniu.
Brak dostatecznego zbadania dowodów w sprawie. Brak zasadnoS
ci pro-
wadzenia postępowania w trybie wyborczym: wyrok został wydany jeden
dzień po wyborach lokalnych
 Wyrok ETPCz w sprawie Kwiecień przeciwko Polsce z dnia 09.01.2007 r.,
skarga nr 51744/99
" Naruszenie kryterium proporcjonalnoS
ci ingerencji ze względu na nie za-
chowanie rzeczywistej równowagi między ochroną praw polityka, a pra-
wem do wolnoS
ci wypowiedzi i ochroną ogólnego interesu w popieraniu
tej wolnoS
ci w sprawach, które dotyczą interesu publicznego, szczególnie
w kontekS
cie wolnych wyborów. Tymczasem wolnoS
ć debaty publicznej
w społeczeństwie demokratycznym jest istotę idei społeczeństwa demo-
kratycznego, która przenika cała Konwencję. W jej trakcie dopuszczalne są
ostre słowa krytyki, zwłaszcza wobec znanego polityka, w stosunku do
którego granice dopuszczalnej krytyki są szersze niż w odniesieniu do oso-
by prywatnej. Ważny jest również rodzaj i dolegliwoS
ć wymierzonej kary
albowiem okolicznoS
ci sprawy  znieważenie polityka w kontekS
cie
gorącej debaty politycznej  nie uzasadniały wymierzenia kary pozbawie-
nia wolnoS
ci. Sądy krajowe przekroczyły wąski margines swobody oceny,
jakie państwo ma w sferze ingerencji w debatę publiczną
 Wyrok ETPCz w sprawie Malisiewicz-Gąsior przeciwko Polsce z dnia
06.07.2006 r., skarga nr 43797/98
" Naruszenie kryterium proporcjonalnoS
ci w związku z pociągnięciem do
odpowiedzialnoS
ci karnej za znieważenie osoby publicznej wobec braku
wystarczającej podstawy faktycznej oraz z racji natury i surowoS
ci wymie-
rzonej kary (możliwoS
ć zastąpienia kary grzywny karą zastępczą pozba-
wienia wolnoS
ci)
 Wyrok ETPCz w sprawie Sokołowski przeciwko Polsce z dnia 29.03.2005 r.,
skarga nr 75955/01
72
PRAWO DO WOLNOR
CI POKOJOWYCH ZGROMADZEŃ
I ZRZESZANIA SIĘ
(ar ty kuł 11 EKPCz)
1. Każdy ma prawo do swobodnego, pokojowego zgromadzenia się oraz do
swobodnego stowarzyszania się, włącznie z prawem tworzenia związków
zawodowych i przystępowania do nich dla ochrony swoich interesów.
2. Wykonywanie tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te,
które okreS
la ustawa i które są konieczne w społeczeństwie demokratycz-
nym z uwagi na interesy bezpieczeństwa państwowego lub publicznego,
ochronę porządku i zapobieganie przestępstwu, ochronę zdrowia i moral-
noS
ci lub ochronę praw i wolnoS
ci innych osób. Niniejszy przepis nie stano-
wi przeszkody w nakładaniu zgodnych z prawem ograniczeń korzystania
z tych praw przez członków sił zbrojnych, policji lub administracji państwo-
wej.
STANDARD OCHRONY PRAWA DO WOLNOR
CI POKOJOWYCH
ZGROMADZEŃ I ZRZESZANIA SIĘ
WieloS
ć praw i wzajemne powiązania
Prawo do wolnoS
ci zrzeszania się nie jest prawem o jednolitej i spójnej
konstrukcji. Na jego treS
ć składają się trzy prawa: prawo do wolnoS
ci zgroma-
dzeń, prawo do wolnoS
ci zrzeszania się oraz prawa do tworzenia związków za-
wodowych i przystępowania do nich dla ochrony swoich praw.
Łączna regulacja dowodzi ich współzależnoS
ci. Oznacza, że prawo do
wolnoS
ci zrzeszania się zakłada wolnoS
ć zgromadzeń. Dla rzeczywistego istnie-
nia zrzeszenia niezbędna jest więc możliwoS
ć zgromadzania się jego członków.
R
cisły związek z prawem do wolnoS
ci wypowiedzi oraz z prawem do
wolnoS
ci myS
li, sumienia i wyznania
Oba prawa są S
ciS
le powiązane z prawem do wolnoS
ci wypowiedzi oraz
z prawem do wolnoS
ci myS
li, sumienia i wyznania, w szczególnoS
ci z zakresie
uzewnętrzniania myS
li, sumienia i wyznania.
Kontekst praw: zasada demokracji i zasada pluralizmu
Należy je odczytywać w kontekS
cie zasady demokracji i pluralizmu. De-
mokracja, jak podkreS
la Trybunał, jest jedynym politycznym wzorcem rozwa-
żanym w Konwencji oraz jedynym zgodnym z nią. Pluralizm zaS
musi być
zbudowany na autentycznym uznaniu i poszanowaniu różnorodnoS
ci oraz dy-
namice tradycji kulturowej, etnicznej i kulturowej tożsamoS
ci, przekonaniach
religijnych, artystycznych, literackich i socjoekonomicznych koncepcjach
i pojęciach.
73
Dopuszczalne ograniczenia
Prawa zagwaran towa ne w art. 11 EKPCz nie są prawami absolutnymi
i konsekwentnie możliwe są ogranicze nia w korzysta niu z nich. Działania pań-
stwa w tym zakresie oceniane są przez Trybunał według tych samych kryte-
riów, co w przypadku praw zagwarantowanych w art. 8-10 EKPCz.
Ocena ta nie sprowadza się do ustalenia, czy państwo wykonało swoje
zobowiązania w sposób rozsądny, starannie i w dobrej wierze, ale czy podej-
mowane działania badane przez pryzmat sprawy jako całoS
ci spełniają wymóg
proporcjonalnoS
ci w tym prawidłowego wyważania kolidujących ze sobą
w danej sprawie interesów i praw jednostki oraz społeczeństwa jako całoS
ci.
Demokracja bowiem nie oznacza automatycznego prymatu poglądów więk-
szoS
ci: konieczna jest równowaga, która zapewni spra wiedliwe i właS
ciwe
traktowanie mniejszoS
ci i pozwoli uniknąć nadużycia pozycji dominującej.
W tej ocenie brane są pod uwagę powody ograniczeń, gdyż muszą być
one ważne i przekonujące, następnie charakter i surowoS
ć zastosowanych S
rod-
ków. Niemniej w sytuacjach uzasadnionych na podstawie art. 11 EKPCz
dopuszczalne jest stosowanie radykalnych, czy nawet drastycznych S
rodków,
włączając w to natychmiastowe i trwałe rozwiązanie zrzeszenia i konfiskatę
jego majątku. Przy czym decyzje władz muszą być oparte na możliwej do za-
akceptowania ocenie stosownych faktów.
Państwo jako gwarant pluralizmu. Obowiązki państwa
Obowiązki państwa w zakresie tych praw powiązane są z zasadą demo-
kracji i pluralizmu, albowiem państwo postrzegane jest jako ich gwarant.
Konsekwentnie, ograniczenie tych obowiązków do zakazu ingerencji (obo-
wiązek negatywny) nie byłoby zgodne ani z celem art. 11 EKPCz, ani z ce-
lem całej Konwencji. Na państwie zatem ciąży również obowiązek
pozytywny. Jest on szczególnie ważny dla osób o niepopularnych poglądach
oraz należących do mniejszoS
ci, ponieważ prawa tych osób są bardziej nara-
żone na naruszenia.
Obowiązek ten w zakresie wolnoS
ci pokojowych zgromadzeń ma kon-
kretną postać, mianowicie państwo zobowiązane jest do ochrony uczestników
pokojowego zgromadzenia przed uczestnikami kontrzgromadzenia. Państwo
musi dochować w tym zakresie należytej starannoS
ci. Nadto procedura wyda-
wania zezwoleń na przeprowadzenie takiego zgromadzenia nie może wpływać
zniechęcająco na jego potencjalnych uczestników, a ostateczne decyzje muszą
być wydane przed dniem, na który jest ono zaplanowane.
Pojęcie zgromadzenia
Nie ma jednoznacznej i całoS
ciowej definicji tego pojęcia, wskazane zo-
stały za to, na tle konkretnych spraw, pewne jego elementy konstrukcyjne. Po
74
pierwsze, zgromadzenie w rozumieniu art. 11 EKPCz nie musi mieć charakte-
ru stacjonarnego skupiska, ale może występować w postaci dynamicznej 
w formie pochodów, parad, procesji. Po drugie, powinno ono odbywać się
w przestrze ni publicznej. Po trzecie, powinno być zaplanowane, co ozna cza
wykluczenie zgromadzeń przypadkowych, wywołanych zdarzeniami losowy-
mi. I po czwarte, powinno to być zgromadzenie pokojowe. O takim właS
nie
charakterze zgromadzenia decyduje intencja jego organizatorów. JeS
li zatem
Trybunał ustali, iż ich intencją było zorganizowanie pokojowego
zgromadzenia, to art. 11 EKPCz ma zastosowanie.
WieloS
ć form zrzeszania
Wskazanie na związki zawodowe w art. 11 EKPCz nie należy odczyty-
wać jako ograniczenie tego prawa tylko do tej formy zrzeszania się tudzież,
nadanie tej formie priorytetowego znaczenia. Albowiem w społeczeństwie
demokratycznym wieloS
ć zrzeszeń jest sytuacją naturalną.
Zrzeszenie jest zatem definiowane przez Trybunał jako ciało prawne, po-
przez które działają zbiorowo jednostki celem ochrony wzajemnych intere-
sów. Jako takie musi być formalnie powołane i mieć wewnętrzną strukturę
organizacyjną.
Partie polityczne
Klasyczną formą takiego ciała, które pełni podstawową rolę w zapewnie-
niu pluralizmu i demokracji, są partie polityczne. W związku z tym z art. 11
EKPCz wynika prawo do założenia partii politycznej oraz prawo istniejącej
partii do działania w granicach wyznaczonych przez art. 17 EKPCz.
Zrzeszenia publiczno-prawne
Natomiast spod ochrony art. 11 EKPCz wyłączone są zrzeszenia mające
charakter publiczno-prawny, a więc takie które są utworzone przez ustawoda-
wcę, stanowią częS
ć struktur państwa oraz działają w interesie ogólnym. Doty-
czy to np. wielu zrzeszeń zawodowych.
Zrzeszenia przymusowe
Wyłączone są też zrzeszenia przymusowe, co stanowi wyraz poszanowa-
nia autonomii osobistej jednostki i jej wolnoS
ci wyboru i prowadzi do objęcia
ochroną również negatywnego aspektu wolnoS
ci zrzeszania się, z którego wy-
nika prawo do nieprzystępowania do danego zrzeszenia. Do ograniczeń w ko-
rzystaniu z tego prawa mają zastosowanie takie same kryteria, co przy
aspekcie pozytywnym prawa do zrzeszania się.
Związki zawodowe
Natomiast z zagwarantowanej w art. 11 EKPCz wolnoS
ci koalicji wyni-
kają, po pierwsze, dwa prawa, mianowicie prawo tworzenia związków zawo-
75
dowych oraz prawa przystępowania do nich. Po drugie, prawo związków
zawodowych do obrony interesów członków związku za pomocą akcji związ-
kowych. Związki mogą czynić to poprzez różnego rodzaju akcje związkowe,
np. konsultacje, negocjacje i zawieranie układów zbiorowych. Jednym z naj-
ważniejszych S
rodków pozwalających związkom zawodowym skutecznie
pełnić tę funkcję jest prawo do strajku. Prawa te nie są oczywiS
cie absolutne, ale
państwo ma obowiązek zapewnienia możliwoS
ci skutecznego korzystania z nich.
Członkowie sił zbrojnych, policji i administracji państwowej
Przewidziane w art. 11 ust. 2 zd. 2 EKPCz ograniczenia podmiotowe sta-
nowią wyjątek ex definitione i muszą podlegać S
cisłej wykładni. W związku
z tym pojęcie członkowie administracji państwowej nie może oznaczać wszy-
stkich pracowników sektora publicznego lub administracji rządowej. Obejmu-
je ono tylko te osoby, które mają konkretny i bezpoS
redni związek
z wykonywaniem władzy lub które realizują podstawowe funkcje państwa.
Dodatkowo, ograniczenia te muszą spełniać ogólne kryteria dopuszczal-
noS
ci ograniczeń. Poza tym zdanie drugie ust. 2 art. 11 EKPCz stanowi jedynie
o ograniczeniach, a nie o zakazie.
NARUSZENIA
art. 11 EKPCz
Pra wo do wol no S
ci po ko jo we go zgro ma dza nia się
(ang. freedom of peaceful assembly/fr. libert� de r�union)
" Wydanie odmowy zezwolenia na przeprowadzenie zgromadzeń (parady
oraz szeS
ciu stacjonarnych zgromadzeń) z naruszeniem prawa krajowego,
ingerencja zatem nie była okreS
lona w przepisach prawa; brak zgody po-
zbawił je legalnoS
ci, a tym samym pozbawił istotnego aspektu skutecznego
i niezakłóconego korzystania z tego prawa i wpływał zniechęcająco na ich
uczestników albowiem brak oficjalnej zgody oznaczał brak zapewnienia
przez władze formalnej ochrony przed możliwymi wrogimi działaniami
przeciwstawnych demonstracji; brak możliwoS
ci skorzystania ze skutecz-
nych, dostępnych S
rodków prawnych, gdyż decyzje zostały wydane w po-
stępowaniu odwoławczym po terminie, w którym zgromadzenia te miały
planowo odbyć się
 Wyrok ETPCz w sprawie Bączkowski i inni przeciwko Polsce z dnia
03.05.2007 r., skarga nr 1543/06
76
PRAWO DO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA
(artykuł 12 EKPCz)
Mężczyx
ni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małże-
ństwa i założenia rodziny zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzy-
stanie z tego prawa.
STANDARD OCHRONY PRAWA DO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA
Fun da men tal ny cha ra kter i związek z in ny mi pra wa mi
Prawo kobiety i mężczyzny do zawarcia małżeństwa i założe nia rodzi-
ny zalicza się do fundamentalnych praw człowieka. Jest blisko związane
z prawem do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8 EKPCz),
a także równoS
cią praw i obowiązków małżonków (art. 5 Protokołu nr 7 do
EKPCz).
Ogra ni czo na swo bo da re gu la cyj na pa ń stwa
Prawo to nie ma absolutnego charakteru. Ze względu na wywoływane
skutki w sferze społecznej, osobistej i prawnej, korzystanie z niego jest uregu-
lowane przez przepisy krajowe. Dotyczy to zarówno aspektów procedural-
nych, jak i materialnych. Państwa mogą zatem regulować takie kwestie jak
np.: wymagana zdolnoS
ć do czynnoS
ci prawnych, wyrażenie zgody na zawar-
cie małżeństwa, niedopuszczalne stopnie pokrewieństwa, a także ceremonia.
Przysługujący państwom w tym zakresie margines swobody oceny nie jest
jednak nieograniczony.
Obo wiązek nie na ru sza nia isto ty pra wa. Brak arbi tra l no S
ci i propo rcjo na l noS
ć
Po pierwsze, przepisy krajowe regulujące kwestię zawarcia małżeństwa
nie mogą wprowadzać takich ograniczeń, które naruszałyby istotę prawa
zagwarantowanego w art. 12 EKPCz. Oznacza to, że treS
ć przepisów, a także
działania władzy podjęte na ich podstawie, muszą być wolne od arbitralnoS
ci
i proporcjonalne.
Obowiązek poszanowania praw i wolnoS
ci
Po drugie, przepisy te muszą być zgodne ze wszystkimi innymi postano-
wieniami Konwencji. W szczególnoS
ci nie mogą mieć charakteru dyskrymi-
nującego (art. 14 EKPCz).
Ja koS
ć prze pi sów
Wreszcie, muszą być dostępne i precyzyjne, a więc spełniać wymagania
jakoS
ci prawa, jakie wynikają dla prawa krajowego z zasady rządów prawa,
będącej jedną z konstytutywnych zasad Konwencji.
77
Aspekt pozytywny i negatywny
Sformułowane w art. 12 EKPCz prawo ma zarówno pozytywny, jak i ne-
gatywny wymiar. Konsekwentnie zakresem ochrony objęte jest prawo do za-
warcia małżeństwa, jak i prawo do jego niezawarcia oraz prawo do założenia
rodziny, jak i jej niezakładania.
Rozwody
Ten negatywny wymiar jednak nie pociąga za sobą prawa do rozwodu.
Państwa nie mają obowiązku zapewnienia możliwoS
ci rozwiązania małżeń-
stwa w swoim krajowym porządku prawnym. JeS
li jednak decydują się na
wprowadzenie takiej instytu cji, nie mogą ograniczać prawa do ponownego
wstąpienia w związek małżeński.
RozdzielnoS
ć praw. Dualizm konstrukcji
Art. 12 EKPCz odczytywany jest jako zawierający dwie powiązane ze
sobą, lecz nie warunkujące się nawzajem, gwarancje. Obecnie, inaczej niż we
wczeS
niejszym orzecznictwie, pojęcie małżeństwo jest bowiem interpretowa-
ne w oderwaniu od swojej funkcji prokreacyjnej. Zatem niezdolnoS
ć do poczę-
cia dzieci nie pociąga za sobą niemożliwoS
ci korzystania z prawa do zawarcia
małżeństwa.
Osoby po operacyjnej zmianie płci
Z tego względu do podmiotów uprawnionych do korzystania z omawia-
nego prawa zaliczają się także pooperacyjni transseksualiS
ci, którzy pragną
zawrzeć związek małżeński z osobą innej (niż aktualna) płci.
Związki osób homoseksualnych
Nie jest także obecnie bezwzględnie wykluczone, by  wbrew dosłowne-
mu brzmieniu postanowienia  na prawo do zawarcia małżeństwa powoływały
się osoby będące w związku homoseksualnym. MożliwoS
ć ta zależy jednak od
przepisów prawa krajowego. Art. 12 EKPCz nie nakłada bowiem na państwo
obowiązku przyznania parom homoseksualnym prawa do zawarcia małżeń-
stwa. Niemniej, jeS
li państwo tak zdecyduje, to jest zobowiązane zapewnić ko-
rzystanie z tego prawa z poszanowaniem zakazu dyskryminacji (art. 14
EKPCz), również ze względu na orientację seksualną.
Osoby pozbawione wolnoS
ci
Z kręgu podmiotów uprawnionych do korzystania z prawa do zawarcia
małżeństwa nie są wyłączone osoby pozbawione wolnoS
ci. WolnoS
ć osobista
nie jest bowiem warunkiem koniecznym do korzystania z tych praw. Ogranicze-
nia mogą być wprowadzane pod warunkiem, że będą uzasadnione ważnymi
względami. Muszą być wolne od arbitralnoS
ci i proporcjonalne. Organ podej-
78
mujący decyzję dotyczącą udzielenia zgody na zawarcie małżeństwa przez oso-
bę po zbawioną wolnoS
ci, musi rozważyć zatem osobisty interes osadzonego, ale
także koniecznoS
ć zachowania porządku i bezpieczeństwa w placówce peniten-
cjarnej oraz wziąć pod uwagę nie tylko penalny, ale i resocjalizacyjny wymiar
kary.
NARUSZENIA
art. 12 EKPCz
PRAWO DO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA
(ang. right to marry/fr. droit au marriage)
Osoby pozbawione wolnoS
ci
" ArbitralnoS
ć decyzji w sprawie odmowy wydania zgody na zawarcie
związku małżeńskiego w placówce penitencjarnej przez osobę pozbawioną
wolnoS
ci; ocena dotycząca jakoS
ci związku i brak celu prawowitego uza-
sadniającego naruszenie
 Wyrok ETPCz w sprawie Frasik przeciwko Polsce z dnia 05.01.2010 r.,
skarga nr 22933/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Jaremowicz przeciwko Polsce z dnia
05.01.2010 r., skarga nr 24023/03
PRAWO DO SKUTECZNEGO R
RODKA ODWOŁAWCZEGO
(artykuł 13 EKPCz)
Każdy, kogo prawa i wolnoS
ci zawarte w niniejszej Konwencji zostały
naruszone, ma prawo do skutecznego S
rodka odwoławczego do właS
ciwego
organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wyko-
nujące swoje funkcje urzędowe.
STANDARD OCHRONY PRAWA DO SKUTECZNEGO R
RODKA
ODWOŁAWCZEGO
Sze ro kie zna cze nie po ję cia sku te cz ny S
ro dek odwoław czy
(ang. ef fe c ti ve re me dy/ fr. recours effectif)
Zakres przedmiotowy zagwarantowanego w art. 13 EKPCz prawa wy-
znaczają dwa elementy. Pierwszym elementem jest pojęcie S
rodek odwoław-
czy (ang. remedy/fr. recours), a drugim prawa i wolnoS
ci konwencyjne.
I tak, pojęcie S
rodek odwoławczy jest pojęciem wieloznacznym, którego
nie należy odczytywać przez pryzmat instytucji krajowych S
rodków odwoław-
czych. Z orzecznictwa ETPCz wynika bowiem, że ma on znacznie szersze
79
znaczenie. Należy go więc rozumieć jako skuteczny S
rodek ochrony prawnej.
Zakres tej ochrony prawnej ograniczony jest do szeroko rozumianej sfery
praw i wolnoS
ci zagwarantowanych w Konwencji.
AkcesoryjnoS
ć i autonomicznoS
ć art. 13 EKPCz
W tym sensie prawo zagwarantowane w 13 EKPCz jest akcesoryjne w sto-
sunku do pozostałych praw i wolnoS
ci konwencyjnych. Nie oznacza to braku
autonomicznoS
ci art. 13 EKPCz, możliwe jest zatem stwierdzenie naruszenia
art. 13 Konwencji mimo braku naruszenia praw i wolnoS
ci konwencyjnych.
Zarzut naruszenia praw i wolnoS
ci konwencyjnych może zostać podnie-
siony, niezależnie od formy prawnej, w jakiej są one zagwarantowane w da-
nym krajowym porządku prawnym. Może on wynikać z niedopełnienia
zarówno obowiązku negatywnego, jak i obowiązku pozytywnego, w tym obo-
wiązku proceduralnego.
Uzasadniony zarzut naruszenia (arguable claim)
Ponadto dla zastosowania art. 13 EKPCz nie jest konieczne rzeczywiste,
potwierdzone, naruszenie praw i wolnoS
ci konwencyjnych. Wystarczy bo-
wiem, iż zarzut ich naruszenia (zarzut wyjS
ciowy) daje się uzasadnić. Nie
może być on więc oczywiS
cie bezzasadny, ale musi być uzasadnialny  na-
dający się do uzasadnienia  co nie oznacza, że musi okazać się ostatecznie
uzasadniony.
Nie może mieć jednakże charakteru abstrakcyjnego, z art. 13 EKPCz nie
wynika bowiem prawo kwestionowania krajowych przepisów prawnych ze
względu na ich niezgodnoS
ć z Konwencją.
Skuteczny S
rodek odwoławczy w systemie krajowym: subsydiar-
noS
ć i pierwszoplanowoS
ć krajowego systemu ochrony
Obowiązek ustanowienia omawianego S
rodka w krajowym porządku
prawnym daje wyraz subsydiarnemu charakterowi strasburskiego systemu
ochrony praw człowieka wobec systemów krajowych i a contrario pierwszop-
lanowoS
ci w tej ochronie systemu krajowego.
W tym zakresie art. 13 EKPCz łączy się z wymogiem wyczerpania krajo-
wych S
rodków odwoławczych jako przesłanki dopuszczalnoS
ci skargi indy-
widualnej sformułowanej w art. 35 EKPCz.
Postać skutecznego S
rodka odwoławczego
Państwa posiadają pewną swobodę w kształtowaniu i doborze S
rodków
odwoławczych, gdyż Konwencja nie okreS
la, jakie to powinny być S
rodki.
Nie musi być to więc S
rodek o charakterze sądowym. Nie musi być to rów-
nież jeden, odrębny S
rodek, ale może go tworzyć zespół S
rodków istniejących
80
w prawie krajowym. Nie musi mieć on również zindywidualizowanego charak-
teru, może nim być również ogólny mechanizm odszkodowawczy.
Wymóg skutecznoS
ci
Natomiast S
rodek ten musi być skuteczny, zarówno w prawie, jak i w prak-
tyce. Wynika to z charakteru gwarancyjnego art. 13 EKPCz.
Tym samym musi on umożliwić zbadanie zarzutu naruszenia praw i wol-
noS
ci konwencyjnych, a więc być dostępny oraz wywoływać okreS
lone skutki.
Nie oznacza to oczywiS
cie gwarancji uzyskania korzystnego rozstrzygnięcia.
Aczkolwiek, niedopuszczalne jest nieuzasadnione utrudnianie przez organy
państwa skorzystania ze S
rodka odwoławczego.
Skutek S
rodka: ogólny i zindywidualizowany
Ocena skutecznoS
ci danego S
rodka jest zdeterminowana charakterem
prawa konwencyjnego, którego naruszenie się zarzuca. Dodatkowo, S
ciS
le
powiązana jest z konkretną sprawą (a casu ad casum).
Aczkolwiek, wskazać można również pewne jej elementy o charakterze
ogólnym. Jednym z nich wymóg zawieszenia wykonania decyzji krajowej
sprzecznej z Konwencją, której skutki mogą być nieodwracalne. Jest to szczegó-
lnie ważne w przypadku decyzji o wydaleniu lub ekstradycji. Podobnie ogólny
charakter, choć sformułowany w związku z art. 5 ust. 3 EKPCz, mają dwa kolej-
ne skutki S
rodka odwoławczego, mianowicie dany S
rodek może zostać uznany
za skuteczny, o ile może doprowadzić albo do przeciwdziałania domniemanemu
naruszeniu lub do przeciwdziałania jego kontynuowaniu, albo o ile zapewnia
odpowiednie naprawienia jakiegokolwiek naruszenia, które już miało miejsce.
Natomiast skutek zindywidualizowany zdeterminowany charakterem da-
nego prawa formułowany jest w związku z art. 2 EKPCz i art. 3 EKPCz i uza-
sadniany jest fundamen talnym znaczeniem tych postanowień EKPCz.
W przypadku zatem dającego się uzasadnić zarzutu bezprawnego pozba-
wienia życia przez funkcjonariuszy państwa (art. 2 EKPCz) bądx
zarzutu tortur,
innego nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (art. 3 EKPCz)
S
rodkiem skutecznym będzie taki S
rodek, który gwarantuje  w razie potrzeby 
wypłatę odszkodowania oraz przeprowadzenie szczegółowego i skutecznego
postępowania wyjaS
niającego, pozwalające doprowadzić do ustalenia i ukarania
sprawców, z zapewnieniem krewnym ofiary skutecznego w nim udziału.
Dodatkowo, w sprawach dotyczących naruszeń art. 2 i 3 EKPCz, musi
być dostępne również, jako jeden z wielu możliwych S
rodków prawnych,
zadoS
ćuczynienie za krzywdę moralną.
Kolejny przykład zindywidualizowanego wymiaru skutecznoS
ci S
rodka
odwoławczego wiąże się z 6 ust. 1 EKPCz w zakresie gwarancji rozpatrzenia
sprawy cywilnej lub sprawy karnej w rozsądnym terminie.
81
Dokonując istotnej zmiany swojego orzecznictwa w zakresie relacji mię-
dzy art. 6 ust. 1 EKPCz a art. 13 EKPCz Trybunał ustalił, że prawo jednostki
do procesu w rozsądnym terminie byłoby osłabione, gdyby nie można było
przedstawić zarzutu naruszenia tego prawa najpierw organowi krajowemu,
a S
rodek odwoławczy może być uznany za skuteczny, jeS
li albo przyS
pieszy to
postępowanie, albo zapewni odpowiednie naprawienie szkody, która nastąpiła
na skutek przewlekłoS
ci (zwłoki).
I wreszcie, na tle polskiej sprawy Bączkowski i inni przeciwko Polsce,
Trybunał wskazał istotny element skutecznoS
ci S
rodka odwoławczego, miano-
wicie, wymaga ona, aby istniała możliwoS
ć otrzymania ostatecznej decyzji
przed terminem zaplanowanych zgromadzeń (marszy, parad, procesji etc.).
NARUSZENIA
art. 13 EKPCz w związku z art. 6 EKPCz
Spra wa cy wi l na
" Brak skutecznych S
rodków odwoławczych w krajowym porządku prawnym
w związku z naruszeniem prawa do rozpatrzenia sprawy cywilnej w roz-
sądnym terminie
 Wyrok ETPCz w sprawie D. M. przeciwko Polsce z dnia 14.10.2003 r.,
skarga nr 13557/02
Spra wa ka r na
" Brak skutecznych S
rodków odwoławczych w krajowym porządku prawnym
w związku z naruszeniem prawa do rozpatrzenia sprawy karnej w roz-
sądnym terminie
 Wyrok ETPCz w sprawie Kudła przeciwko Polsce z dnia 26.10.2000 r.,
skarga nr 30210/96
NARUSZENIA
art. 13 EKPCz w związku z art. 11 EKPCz
" Brak skutecznego S
rodka odwoławczego od odmownej decyzji urzędników
samorządowych Warszawy w sprawie zezwolenia na zorganizowanie pa-
rady przeciwko homofobii, dającego możliwoS
ć podważenia jej legalnoS
ci
przed datą, w której miała się odbyć parada; nieskutecznoS
ć procedury
krajowej przewidującej wyłącznie S
rodki o charakterze post-hoc
 Wyrok ETPCz w sprawie Bączkowski i inni przeciwko Polsce z dnia
03.05.2007r., skarga nr 1543/06
82
NARUSZENIA
art. 13 EKPCz w związku z art. 12 EKPCz
" Brak w prawie krajowym skutecznego S
rodka odwoławczego od decyzji
sądu o odmowie udzielenia zgody na zawarcie związku małżeńskiego
przez osoby pozbawione wolnoS
ci
 Wyrok ETPCz w sprawie Frasik przeciwko Polsce z dnia 05.01.2010 r.,
skarga nr 22933/02
" Brak w prawie krajowym skutecznego S
rodka odwoławczego od odmownej
decyzji dyrektora zakładu karnego w sprawie wydania zgody na zawarcie
związku małżeńskiego przez osoby pozbawione wolnoS
ci w sytuacji, gdy
sąd penitencjarny zajął się sprawą po 5 miesiącach od wniesienia odwołania
 Wyrok ETPCz w sprawie Jaremowicz przeciwko Polsce z dnia
05.01.2010 r., skarga nr 24023/03
ZAKAZ DYSKRYMINACJI
(artykuł 14 EKPCz)
Korzystanie z praw i wolnoS
ci wymienionych w niniejszej Konwencji po-
winno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów jak
płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodze-
nie narodowe lub społeczne, przynależnoS
ć do mniejszoS
ci narodowej,
majątek, urodzenie bądx
z jakichkolwiek innych przyczyn.
STANDARD OCHRONY W ZAKRESIE ZAKAZU DYSKRYMINACJI
Za kres ochro ny. De fi ni cja
Artykuł 14 EKPCz chroni osoby znajdujące się w analogicznych lub
w istocie podobnych sytuacjach przed dyskryminującym traktowaniem, które
ma podstawy lub powody w cechach osobistych (statusie) danej osoby lub
grupy osób.
Sytuacje podobne
Nie każde zatem zróżnicowanie oznacza dyskryminację. Ma to miejsce
tylko wówczas gdy zaistnieje szereg konstytuujących ją elementów. Pierwszy
z nich dotyczy okreS
lonych sytuacji, które muszą być w istocie podobne, po-
równywalne lub analogiczne. Przy czym, zakazana jest dyskryminacja osób
znajdujących się w takich sytuacjach, jak i dyskryminacyjne traktowanie osób,
których sytuacja znacznie się różni.
83
Niedopuszczalne podstawy dyskryminacji
Po drugie, chodzi o dyskryminację, której podstawą są pewne cechy. Tyl-
ko niektóre z nich zostały wskazane w art. 14 EKPCz. Pozostałe zaS
są sukce-
sywnie oraz dynamicznie uzupełniane przez ETPCz w ramach formuły  inne
przyczyny (other status). WS
ród nich jest orientacja seksualna, status małże-
ński, pozbawienie wolnoS
ci, niepełnosprawnoS
ć, a nawet sytuacja finansowa
lub materialna.
Zakaz dyskryminacji ma szeroki zakres, obejmuje nie tylko tradycyjne
sfery praw osobistych i politycznych, ale również sferę pomocy socjalnej.
Obiektywne i racjonalne uzasadnienie zróżnicowania
Ponadto do dyskryminacji dochodzi wtedy, gdy nie ma ona obiektywne-
go i racjonalnego uzasadnienia, a więc gdy różnica w traktowaniu nie wynika
z po trzeby ochrony uprawnionego celu i nie została zachowana rozsądna
(właS
ciwa) proporcja między zastosowanym S
rodkami a tym celem.
DopuszczalnoS
ć zróżnicowania w celu wyrównania faktycznych nie-
równoS
ci
Nie jest również dyskryminacją różne traktowanie przez państwo okre-
S
lonych grup lub osób, które ma na celu wyrównanie faktycznych nierównoS
ci
między nimi.
Powiązanie z prawami konwencyjnymi. AkcesoryjnoS
ć
Dodatkowo, art. 14 EKPCz nie ma niezależnego bytu. Ma bowiem chara-
kter akcesoryjny wobec praw konwencyjnych. Oznacza to, iż art. 14 EKPCz
nie formułuje ogólnego zakazu dyskryminacji, a do jego naruszenia może
dojS
ć w powiązaniu z innymi prawami konwencyjnymi. Ogólny zakaz dyskry-
minacji stanowi zaS
protokół dodatkowy nr 12 do EKPCz.
Charakter powiązania: szerokie ujęcie
Niemniej akcesoryjnoS
ć art. 14 EKPCz należy rozumieć szeroko. Ko -
niecznym warunkiem skutecznego powołania się na niego nie jest bowiem
naruszenie praw konwencyjnych, ale wymóg aby fakty (okolicznoS
ci)
będące przedmiotem zarzutów należały do szeroko rozumianej sfery tych
praw (the ambit test). Ciężar dowodu w tym zakresie leży po stronie
skarżącego.
Ciężar dowodu: przeniesienie ciężaru dowodu na państwo
W udowodnieniu przez skarżącego istnienia domniemania dyskrymina-
cji ETPCz uwzględnia trudnoS
ci jakie może mieć z tym skarżący. W związku
z tym w postępowaniu przed ETPCz nie ma żadnych przeszkód procedural-
nych uniemożliwiających zaakceptowanie dowodów ani żadnej formalnej za-
84
sady przesądzającej o ich ocenie. Trybunał dokonuje niezależnej oceny
całoS
ci dowodów, w tym wniosków z faktów i uwag stron. Bierze pod uwagę
ich specyfikę, naturę stawianych zarzutów oraz prawa wchodzącego w grę.
Dowód może wynikać z zespołu przesłanek lub nieobalonych domniemań,
wystarczająco poważnych, precyzyjnych i ze sobą zgodnych.
Przekonanie ETPCz do uznania istnienia domniemania dyskryminacyj-
nego charakteru skutków okreS
lonego S
rodka lub praktyki, prowadzi do prze-
niesienia ciężaru dowodu na państwo, które musi wykazać, iż różnica
w traktowania nie była dyskryminująca.
Dyskryminacja bezpoS
rednia i dyskryminacja poS
rednia
Zakaz dyskryminacji obejmuje kilka postaci dyskryminacji. Podsta-
wową jest dyskryminacja bezpoS
rednia. Art. 14 EKPCz chroni również
przed dyskryminacją poS
rednią. Ma to miejsce w sytuacji gdy polityka pań-
stwa lub podjęty S
rodek o charakterze ogólnym tylko z pozoru jest neutralny,
w rzeczy- wistoS
ci bowiem nieproporcjonalnie negatywnie wpływa na kon-
kretną grupę osób, choć formalnie nie ma jej na celu i nie jest w nią wymie-
rzony. Dowodzić tego mogą również dane statystyczne. Przy czym
przedmiotem dowodu nie jest zamiar dyskryminacji, ale dyskryminacyjny
wpływ prawa lub praktyki.
Dyskryminacja faktyczna
Poza tym dyskryminacyjne traktowanie może wynikać nie tylko ze sta-
nu prawnego, ale również z sytuacji faktycznej, będącej rezultatem ustalonej
praktyki.
Obowiązki pozytywne państw
Może być również efektem braku skutecznej ochrony ze strony państwa
przed dyskryminacją. Albowiem z zakazu dyskryminacji, tak jak w przypadku
pozostałych praw, wynikają nie tylko obowiązki negatywne, a również, w ich
uzupełnieniu, obowiązki pozytywne.
Sfera zakazu dyskryminacji
Zawężenie zakresu art. 14 EKPCz do praw konwencyjnych nie ma chara-
kteru kategorycznego. Albowiem z orzecznictwa ETPCz wynika, iż zakaz
dyskryminacji dotyczy również dodatkowych praw, mieszczących się w ogól-
nej materii Konwencji, które państwo dobrowolnie zdecydowało się zagwa-
rantować. OkreS
lając zasady korzystania z tych praw państwo nie może
podejmować S
rodków, które prowadziłyby do dyskryminacyjnego traktowa-
nia w rozumieniu art. 14 EKPCz.
85
NARUSZENIA
art. 14 EKPCz w związku z art. 8 EKPCz
Życie pry wa t ne
" Brak możliwoS
ci wstąpienia w stosunek najmu mieszkania z tytułu prowa-
dzenia stałego faktycznego wspólnego pożycia małżeńskiego z powodu
homoseksualnego charakteru związku ze zmarłym najemcą i konsekwent-
nie uznanie, iż termin ten dotyczy wyłącznie związku mężczyzny i kobiety
 Wyrok ETPCz w sprawie Kozak przeciwko Polsce z dnia 02.03.2010 r.,
skarga nr 13102/02
NARUSZENIA
art. 14 EKPCz w związku z art. 9 EKPCz
" Brak oceny (kreska) na S
wiadectwie szkolnym w miejscu przeznaczonym
na ocenę z religii/etyki, stanowiący formę nieuprawnionej stygmatyzacji
ucznia
 Wyrok ETPCz w sprawie Grzelak przeciwko Polsce z dnia 15.06.2010 r.,
skarga nr 7710/02
NARUSZENIA
art. 14 EKPCz w związku z art. 9 EKPCz
" Formułowanie przez urzędników samorządowych Warszawy dodatko-
wych wymagań podczas podejmowania decyzji w sprawie parady przeciw-
ko homofonii, podyktowane publicznymi wypowiedziami Prezydenta Wa-
rszawy o braku jego zgody na  propagandę homoseksualizmu
 Wyrok ETPCz w sprawie Bączkowski i inni przeciwko Polsce z dnia
03.05.2007 r., skarga nr 1543/06
OCHRONA WŁASNOR
CI
(artykuł 1 Protokołu Dodatkowego do EKPCz)
Każ da osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mie-
nia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własnoS
ci, chyba że w interesie pub-
licznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z ogólnymi
zasadami prawa międzynarodowego.
Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naru szać pra-
wa państwa do stosowania takich ustaw, jakie uzna za konieczne do uregulo-
wania sposobu korzystania z własnoS
ci zgodnie z interesem powszechnym lub
86
w celu zabezpieczenia uiszczania podatków bądx
innych należnoS
ci lub kar
pieniężnych.
STANDARD OCHRONY W ZAKRESIE OCHRONY WŁAR
NOR
CI
Złożo na kon stru k cja: trzy no r my
Na ochronę własnoS
ci w rozumieniu art. 1 PD składają się trzy odrębne
normy. Pierwszą z nich stanowi prawo do poszanowania mienia. Prawo to
ma charakter ogólny i jako takie odczytywane jest jako zasada niezakłócone-
go korzystania z mienia. Druga norma stanowi zaS
o względnym zakazie po-
zbawiania własnoS
ci, a trzecia  o uprawnieniu państwa do regulacji, z
zachowaniem okreS
lonych wymogów, sposobu korzystania z mienia. Dwie
ostatnie normy zatem okreS
lają kryteria dopuszczalnej ingerencji państwa i
jako takie są interpretowane przez pryzmat zasady niezakłóconego korzysta-
nia z mienia.
Za kres gwa ran cji
Wpisana w te normy funkcja gwarancyjna ograniczona jest do ochrony
i poszanowania swobodnego, niezakłóconego korzystania z istniejącego już
mienia bądx
maksymalnie ukształtowanej jego ekspektatywy. Nie rozciąga się
ona zatem na prawo do nabycia mienia.
Ponadto swym zakresem podmiotowym obejmuje osoby fizyczne i oso-
by prawne, z wyłączeniem jednakże osób prawnych prawa publicznego, gdyż
zgodnie z ogólną zasadą, osoby te nie są podmiotami uprawnionymi w rozu-
mieniu Konwencji. Konsekwentnie, ochronie podlega tylko mienie niepubli-
czne.
Pojęcie mienia
Pojęcie mienia jest pojęciem autonomicznym, a zatem jego wykładnia
nie jest podporządkowana krajowym porządkom prawnym. Ponadto jest sze-
roko rozumiane i nie jest ograniczone do rzeczy w rozumieniu cywilistycznym
(prawa rzeczowego). Dodatkowo, jego rzeczywisty zakres okreS
lany jest
w sposób kazuistyczny, na tle danej sprawy. Nie jest on całkowicie ukształto-
wany i zamknięty.
W zakres pojęcia mienie wchodzi szeroka gama praw, roszczeń, intere-
sów majątkowych typu: prawa autorskie, patenty, zarejestrowane znaki towa-
rowe, roszczenia pieniężne w związku ze zobowiązaniami umownymi,
deliktami lub bezpodstawnym wzbogaceniem. Także roszczenia publiczno-
-prawne: roszczenia odszkodowawcze, pod pewnymi warunkami uprawnienia
socjalne, S
wiadczenia z tytułu ubezpieczeń społecznych (renty i emerytury),
licencje na prowadzenie szeroko rozumianej działalnoS
ci gospodarczej.
87
Względny charakter gwarantowanych praw
Z treS
ci omawianych postanowień wynika jednoznacznie, iż ochrona
mienia nie jest absolutna i konsekwentnie, państwo może w pewnych okreS
lo-
nych sytuacjach ingerować w korzystanie z konstytuujących ją praw. Te sytu-
acje spełniać muszą te same kryteria dopuszczalnoS
ci, co w przypadku innych
praw konwencyjnych.
LegalnoS
ć ingerencji
Ingerencja państwa zatem musi być przede wszystkim legalna. W tym
kontekS
cie ważne są dwa terminy. Pierwszym jest termin prawo, użyty w zd. 2
pierwszego akapitu oraz w akapicie drugim. Należy go interpretować w ten
sam sposób, co w przypadku praw konwencyjnych, uwzględniając jednak spe-
cyfikę omawianych postanowień. Konsekwetnie, należy je rozumieć w sensie
materia lnym, a nie formalnym. OczywiS
cie, przepisy będące podstawą pozba-
wienia mienia lub regulujące korzystanie z niego muszą być dostatecznie pre-
cyzyjne i dostępne oraz stosowane w sposób przewidywalny.
Drugi zaS
termin to ogólne zasady prawa międzynarodowego. Odnoszą
się one wyłącznie do mienia należącego do cudzoziemców.
Cel prawowity ingerencji
Następnie, za pozbawieniem mienia lub okreS
lonym sposobem regulacji
korzystania z niego musi przemawiać ochrona celu prawowitego. Niemniej,
w odróżnieniu od praw konwencyjnych, cele te nie zostały wskazane,
zastąpiono je odesłaniem do generalnych klauzul interesu publicznego i inte-
resu powszechnego. Obie klauzule należy rozumieć szeroko.
Przykładem kontroli korzy stania z mienia zgodnie z interesem po-
wszechnym (interesem społeczeństwa jako całoS
ci) mogą być regulacje wy-
nikające z prowadzonej przez państwo polityki w sferze gospodarki
mieszkaniowej i koniecznoS
ci zabezpieczenia możliwoS
ci realizacji potrzeb
mieszkaniowych, bądx
regulacje wynikające z potrzeby ochrony S
rodowiska
naturalnego.
Ponadto, z wyrax
nego brzmienia art. 1 PD wynika, iż ograniczenia te
mogą być wprowadzane w celu zabezpieczenia uiszczania podatków bądx
in-
nych należnoS
ci lub kar pieniężnych. Ich stosowanie, podobnie jak w przypad-
ku innych ograniczeń, jest kontrolowane przez ETPCz pod kątem właS
ciwego
stosowania gwarancji ochrony mienia.
Ochrona ta ma być rzeczywista i skuteczna. Dlatego pozbawienie obywa-
teli mienia w interesie publicznym bez odszkodowania, zarówno na mocy for-
malnej decyzji administracyjnej lub wyroku sądu, jak i poprzez działania
faktyczne, może być tylko wyjątkowo usprawiedliwione. Z drugiej strony, ar-
tykuł 1 PD nie gwarantuje prawa do pełnego, odpowiadającego całkowicie
88
wartoS
ci rynkowej, i należnego we wszelkich okolicznoS
ciach odszkodowa-
nia. WysokoS
ć tego odszkodowania powinna pozostawać jednak w rozsądnym
stosunku do jej wartoS
ci.
Również żaden uprawniony interes publiczny lub interes społeczeństwa
jako całoS
ci nie może usprawiedliwiać braku należytej starannoS
ci państwa
w wykonaniu ostatecznego, prawomocnego wyroku sądu rozstrzygającego
kwestie dotyczące praw majątkowych. Niedopuszczalne są zarówno umyS
lne
próby uniemożliwienia wykonania takiego wyroku, jak i milcząca aprobata
tego stanu rzeczy przez wadzę wykonawcza i ustawodawczą.
Obowiązki pozytywne: materialne i proceduralne
Konsekwencją wymogu zapewnienia rzeczywistej i skutecznej ochro ny
mienia jest nałożenie na państwo w uzupełnieniu obowiązku negatywnego
(zakazu arbitralnej, nieuzasadnionej i nieproporcjonalnej ingerencji) obo-
wiązków pozytywnych, zarówno materialnych, jak i proceduralnych. Realiza-
cja tego pierwszego obowiązku jest w szczególnoS
ci wymagalna, gdy istnieje
bezpoS
redni związek między działaniami, których właS
ciciel może w sposób
uprawniony oczekiwać od państwa i zakresem rzeczywistego korzystania
z mienia.
Z kolei z obowiązku proceduralnego wynika obowiązek ustanowienia
okreS
lonej procedury, z koniecznymi gwarancjami proceduralnymi, która po-
zwalać będzie sądom krajowym rozpatrzyć rzetelnie i skutecznie wszelkie
spory dotyczące spraw majątkowych.
Margines swobody oceny
W wyborze właS
ciwych S
rodków i czasu ich stosowania w sferze ochro-
ny mienia państwo ma pewien margines swobody oceny. Tradycyjnie jego za-
kres jest szeroki w sferze polityki socjalnej oraz w sferze podatków. Decyzje w
tych sferach należą zasadniczo do państwa, które musi uwzględniać specyfikę
wewnętrzną kraju. Ten margines swobody jest również szeroki podczas doko-
nywania poważnych zmian systemu politycznego, gospodarczego oraz
systemu prawnego.
Korzystanie z tego marginesu, nawet w trakcie najbardziej skomplikowa-
nych refom, nie może jednak prowadzić do rezultatów sprzecznych ze standar-
dami Konwencji. Niezwykle ważny jest tutaj wymóg zachowania
sprawiedliwej równowagi między potrzebami wynikającymi z ogólnego inte-
resu społeczeństwa a wymaganiami związanymi z ochroną podstawowych
praw jednostki.
89
ZAKRES ZASTOSOWANIA
MIENIE
(ang. possessions/fr. biens)
Ro sz cze nia re sty tucy j ne i kom pen sacy j ne
" Podlegający ochronie interes materialny w postaci roszczenia o odszkodo-
wanie za nieruchomoS
ć znacjonalizowaną na mocy dekretu z 26.10.1945 r.
o własnoS
ci i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy
 Wyrok ETPCz w sprawie Plechanow przeciwko Polsce z dnia 07.07.2009 r.,
skarga nr 22279/04
" Podlegający ochronie interes materialny w postaci uprawnienia do otrzy-
mania na złożony wniosek mienia kompensacyjnego za tzw. mienie zabu-
żańskie, pomimo tego, że jego urzeczywistnienie miało nastąpić w drodze
póx
niejszej decyzji administracyjnej
 Wyrok ETPCz w sprawie Broniowski przeciwko Polsce z dnia 22.06.2004 r.,
skarga nr 31443/96, (wyrok wydany w procedurze wyroków pilotażo-
wych)
Upra w nie nia ren to we i eme ry ta l ne
" Mienie w postaci wymagalnego roszczenia o wypłatę emerytury wojsko-
wej przyznanej na mocy prawomocnej decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych
 Wyrok ETPCz w sprawie Wilkowicz przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008 r.,
skarga nr 74168/01
NARUSZENIA
art. 1 Protokołu Dodatkowego do EKPCz
NIEZAKŁÓCONE KORZYSTANIE Z MIENIA
(ang. peaceful enjoyment of possessions/fr. respect des biens)
" Naruszenie wymogu zachowania sprawiedliwej równowagi wskutek od-
mowy wywłaszczenia nieruchomoS
ci i wypłaty odszkodowania właS
cicie-
lom nieruchomoS
ci, na których nałożono obowiązek budowy dróg, i które
następnie miały być udostępnione do użytku publicznego oraz ponoszenia
kosztów ich utrzymania
 Wyrok ETPCz w sprawie Bugajny i inni przeciwko Polsce z dnia
06.11.2007 r., skarga nr 22531/05
" Naruszenie wymogu zachowania sprawiedliwej równowagi wskutek braku
możliwoS
ci skutecznego korzystania z prawa zaliczenia stanowiącego od-
90
szkodowanie za mienie zabużańskie. Problem o charakterze systemowym
i strukturalnym w Polsce (wadliwe prawo i praktyka krajowa)
 Wyrok ETPCz w sprawie Broniowski przeciwko Polsce z dnia 22.06.2004 r.,
skarga nr 31443/96, (wyrok wydany w procedurze wyroków pilotażo-
wych)
POZBAWIENIE MIENIA
(ang. deprivation of property/fr. privation de propri�t�)
" Nieuzasadnione interesem publicznym wywłaszczenie, do którego doszło
wskutek niepod porządkowanie się przez sto sowne organy decyzji admini-
stracyjnej przywracającej osobie prywatnej z mocą wsteczną tytuł własno-
S
ci nieruchomoS
ci i kontynuowania zajmowania budynku
 Wyrok ETPCz w sprawie Zwierzyński przeciwko Polsce z dnia
19.06.2001 r., skarga nr 34049/96 (zob. także wyrok w tej samej sprawie
z dnia 02.77.2002 r. w sprawie słusznego zadoS
ćuczynienia)
KONTROLA KORZYSTANIA Z MIENIA
(ang. control of the use of property/fr. r�glementer l usage des biens)
Czynsze regulowane
" Naruszenie wymogu zachowania sprawiedliwej równowagi wskutek ogra-
niczenia prawa właS
cicieli lokali mieszkalnych do decydowania o wysoko-
S
ci czynszu z tytułu najmu, stanowiące problem o charakterze struktural-
nym i systemowym w Polsce
 Wyrok ETPCz w sprawie Hutten-Czapska przeciwko Polsce z dnia
19.06.2006 r., skarga nr 35014/97 (wyrok wydany w procedurze wyro-
ków pilotażowych), zob. także wyrok Izby w tej samej sprawie z dnia
22.02.2005 r.
Pozwolenie na prowadzenia działalnoS
ci gospodarczej
" Uchybienia w postępowaniu prowadzonym przez organy celne i wielokrot-
ne zmiany decyzji w zakresie udzielenia pozwolenia na prowadzenia
składu celnego
 Wyrok ETPCz w sprawie Rosenzweig i Bonded Warehouses Ltd. przeciw-
ko Polsce z dnia 28.07.2005 r., skarga nr 51728/99
Rejestracja pojazdów
" Brak wymaganej jasnoS
ci i precyzji przepisów prawnych oraz naruszenie
wymogu zachowania sprawiedliwej równowagi w związku z odmową reje-
stracji samochodu zakupionego w dobrej wierze na aukcji zorganizowanej
przez Urząd Skarbowy
91
 Wyrok ETPCz w sprawie Si ldedzis przeciwko Polsce z dnia 24.05.2005 r.,
skarga nr 45214/99
Obowiązki pozytywne
(ang. positive obligations/fr. obligations positives)
Obowiązek zapewnienia prawidłowej organizacji wymiaru spra-
wiedliwoS
ci
" Nałożenie na skarżącego w obliczu reformy administracyjnej i braku jed-
nolitej praktyki orzeczniczej obowiązku samodzielnego zidentyfikowania
organu państwowego przeciwko, któremu skierowany powinien być wnio-
sek o odszkodowanie za znacjonalizowaną nieruchomoS
ć i obciążenie go
skutkami błędu w postaci nieuznania roszczenia, naruszenie wymogu za-
chowania sprawiedliwej równowagi
 Wyrok ETPCz w sprawie Plechanow przeciwko Polsce z dnia
07.07.2009 r., skarga nr 22279/04
Obowiązek zapewnienia wykonywania ostatecznych rozstrzygnięć
sądów i organów administracyjnych
" Niewykonanie ostatecznej decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
 Wyrok ETPCz w sprawie Wilkowicz przeciwko Polsce z dnia
04.11.2008 r., skarga nr 74168/01
PRAWO DO WOLNOR
CI PORUSZANIA SIĘ
(artykuł 2 Protokołu Dodatkowego nr 4 do EKPCz)
1. Każdy, kto przebywa legalnie na terytorium państwa, ma prawo do wolno-
S
ci poruszania się i do wolnoS
ci wyboru miejsca zamieszkania na tym tery-
torium.
2. Każdy może swobodnie opuS
cić jakikolwiek kraj, włączając w to swój
własny.
3. Korzystanie z tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te,
które okreS
la ustawa i które są konieczne w społeczeństwie demokratycz-
nym z uwagi na bezpieczeństwo państwowe i publiczne, utrzymanie
porządku publicznego, zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia lub
moralnoS
ci, lub ochronę praw i wolnoS
ci innych osób.
4. Prawa wymienione w ustępie 1 mogą zostać poddane w okreS
lonych rejo-
nach ustawowym ograniczeniom uzasadnionym interesem publicznym
w społeczeństwie demokratycznym.
92
STANDARD OCHRONY W ZAKRESIE PRAWA
DO WOLNOR
CI PORUSZANIA SIĘ
Złożona konstrukcja
W art. 2 PD nr 4 zagwarantowane zostały trzy prawa człowieka, które
w klasyfikacji przedmiotowej praw człowieka, sytuowane są jako prawa oso-
biste człowieka. Pierwszym z nich jest prawo do wolnoS
ci poruszania się i to
ono stanowi tytuł artykułu, drugim prawem jest prawo do wyboru miejsca za-
mieszkania, a trzecim prawo do opuszczenia jakiegokolwiek kraju, w tym
swojego własnego.
Prawo do wolnoS
ci poruszania się
Prawo do wolnoS
ci poruszania się funkcjonuje w dwóch płaszczyznach.
Pierwszą tworzą sprawy związane z prowadzonym przeciwko skarżącemu po-
stępowaniem władz publicznych, a ingerencja władz w korzystanie z tego pra-
wa uzasadniana jest koniecznoS
cią  utrzymania porządku publicznego (ordre
public),  zapobiegania przestępczoS
ci oraz ochrony praw i wolnoS
ci innych
osób, w tym wierzycieli. W większoS
ci wypadków jest to postępowanie karne,
a ograniczenia w zakresie wolnoS
ci poruszania się pełnią funkcję S
rodka za-
bezpieczającego prawidłowy przebieg tego postępowania. Ograniczenia te
mogą mieć postać np. konfiskaty dokumentu tożsamoS
ci, takiego jakim jest
paszport.
Drugą płaszczyznę tworzą sprawy, w których ograniczenia w korzysta-
niu z prawa do wolnoS
ci poruszania się nie są powiązane bezpoS
rednio
z toczącym się przeciwko skarżącym postępowaniom. Są one bardzo
zróżnicowane.
Prawo do wolnoS
ci wyboru miejsca zamieszkania
Natomiast prawo do wolnoS
ci wyboru miejsca zamieszkania badane jest
w szczególnoS
ci w sprawach przeciwko Rosji, które były wynikiem prowa-
dzenia przez władze rosyjskie restrykcyjnej polityki meldunkowej, opartej
jeszcze na radzieckim systemie rejestracji miejsca pobytu (ros.
, tzw. popiska/ang.  the record of place of
residence ).
Należy podkreS
lić, iż obowiązek meldunku ze swej istoty nie narusza per
se prawa do wolnoS
ci poruszania się. Konsekwentnie, ETPCz odróżnia obo-
wiązek meldunku od obowiązku informowania policji zarówno o zmianie
miejsca pobytu/zamieszkania, jak i też o wizycie rodziny, przyjaciół, uznając
tylko ten drugi obowiązek za nieuzasadnioną ingerencję w prawo do wolnoS
ci
wyboru miejsca zamieszkania.
93
Prawo do wolnoS
ci opuszczania jakiegokolwiek kraju, w tym swoje-
go własnego
Z kolei prawo do wolnoS
ci opuszczania jakiegokolwiek kraju, w tym swo-
jego własnego powoływane jest w kontekS
cie obowiązku zapewnienia okre-
S
lonych celów prawowitych, takich jak bezpieczeństwo państwa, utrzymanie
porządku publicznego, ochrona praw i wolnoS
ci innych osób.
Konsekwentnie, łączy się ono ze sprawami karnymi, w których ujmowa-
ne jest od strony negatywnej, a więc jako zakaz opuszczania danego kraju (tra-
vel ban).
Jako taki pełni on funkcję, podobnie jak zakaz opuszczania miejsca za-
mieszkania, S
rodka zabezpieczającego właS
ciwy przebieg postępowania kar-
nego, prowadzonego chociażby w związku z oskarżeniem o dokonanie
pozorowanego bankructwa, tudzież spłatę należnego podatku oraz S
rodka
uniemożliwiającego ujawnienie tajemnic państwowych ważnych dla bezpie-
czeństwa państwa.
Wewnętrzna spójnoS
ć i spójnoS
ć z prawami osobistymi
Prawa te, w zależnoS
ci od sformułowanych przez skarżącego zarzutów,
są analizowane łącznie lub oddzielnie, ale wówczas i tak ETPCz podkreS
la ich
wewnętrzną spójnoS
ć. Ponadto jako prawa osobiste łączą się z pozostałymi
prawami tej kategorii, a w szczególnoS
ci z prawem do wolnoS
ci i bezpieczeń-
stwa osobistego (art. 5 EKPCz) oraz z prawem do poszanowania życia rodzin-
nego, prywatnego, domu i korespondencji (art. 8 EKPCz).
Kryteria dopuszczalnej ingerencji
Dąże nie do zachowania spójno S
ci wewnętrznej oraz spójnoS
ci z prawa mi
konwencyjnymi znajduje wyraz w konstrukcji dopuszczalnych ograniczeń
w korzystanie z nich, która jest w pewnym zakresie wspólna dla tych trzech
praw oraz tożsama z konstrukcją zawartą w art. 8-11 EKPCz. Jako taka opiera
się na tych samych i tak samo interpretowanych trzech kryteriach. Każdy więc
S
rodek ograniczający te prawa musi być legalny, musi realizować jeden
z uprawnionych celów wymienionych w ust. 3 art. 2 PD nr 4 i zachowywać
sprawiedliwą równowagę między interesem publicznym i prawami jednostki.
Kryterium koniecznoS
ci
SpoS
ród tych kryteriów zindywidualizowaną treS
ć, wynikającą ze specy-
fiki tych praw, ma kryterium koniecznoS
ci. ETPCz ustalił, wychodząc z ogól-
nej zasady, zgodnie z którą za ingerencją musi przemawiać pilna potrzeba
społeczna, iż elementem branym pod uwagę w ocenie jej dopuszczalnoS
ci jest,
po pierwsze, czas jej trwania, szczególnie w zakresie trwania zakazu opusz-
czania kraju. Po drugie, sposób jej dokonania. Niedopuszczalny jest bowiem
94
automatyzm w działaniu państwa, a więc podejmowanie decyzji chociażby
o przedłużeniu zakazu opuszczania kraju, automatycznie i na czas nieokreS
lo-
ny, bez systematycznych ocen zasadnoS
ci jego utrzymywania, bez uzasad-
nienia i oparcia o racjonalne analizy.
Zakaz dyskryminacji w korzystaniu z tych praw
SpójnoS
ć tych praw z postanowieniami materialnymi Konwencji wynika
również z faktu stosowania wobec nich zagwarantowanego w art. 14 EKPCz
zakazu dyskryminacji. W zakresie tych praw podkreS
lenia wymaga zakaz dys-
kryminacji ze względu na rasę oraz etniczne pochodzenie jednostki.
Dwa elementy odrębne
Dążenie do zachowania wewnętrznej spójnoS
ci omawianych praw, nie
wyklucza pewnej ich odrębnoS
ci. Wynika ona z ich zakresu podmiotowego
oraz indywidualnej klauzuli ograniczającej. W efekcie tego należy podzielić je
na dwie grupy. Pierwszą tworzy prawo do wolnoS
ci poruszania się i prawo do
wolnoS
ci wyboru miejsca zamieszkania, drugą zaS
prawo do opuszczenia ja-
kiegokolwiek kraju, w tym swojego własnego.
Zakres podmiotowy ograniczony wymogiem legalnego przebywania
na terytorium
O ile bowiem podmiotem uprawnionym do korzystania z tego ostatniego
prawa jest każda osoba, o tyle z prawa do wolnoS
ci poruszania się i prawa do
wolnoS
ci wyboru miejsca zamieszkania, może korzystać tylko osoba przeby-
wająca w danym kraju legalnie. Warunek ten został wprowadzony po to, aby
uwzględnić suwerenne uprawnienia państwa do kontroli wjazdu cudzoziem-
ców. Cudzoziemiec, który narusza warunki wjazdu do okreS
lonego państwa,
przestaje przebywać na jego terytorium legalnie. Ponadto, art. 2 ust. 1 PD nr 4
gwarantuje prawa do wjazdu, zamieszkania lub pozostawania w konkretnym
kraju, ale tylko wówczas, gdy dana osoba zostanie w nim przyjęta.
Odrębne kryteria dopuszczalnej ingerencji
Z kolei w ust. 4 art. 2 PD nr 4, zawarta została klauzula zawierająca doda-
tkowe kryteria dopuszczalnej ingerencji w korzystanie z prawa do wolnoS
ci
poruszania się i prawa do wolnoS
ci wyboru miejsca zamieszkania. Mianowi-
cie, państwo może wprowadzić ograniczenia w korzystaniu z tych praw na
okreS
lonym rejonie, powołując się na uzasadniony interes publiczny w społe-
czeństwie demokratycznym.
Termin okreS
lone rejony nie ogranicza się do konkretnych jednostek geo-
graficznych lub administracyjnych, lecz obejmuje każdy wyrax
nie okreS
lony
teren. Może nim być np. centrum miasta. OczywiS
cie, również i w tym wypad-
ku ingerencje muszą odpowiadać ogólnym kryteriom ich dopuszczalnoS
ci.
95
NARUSZENIA
art. 2 ust. 2 Protokołu Dodatkowego nr 4 do EKPCz
WOLNOR
Ć OPUSZCZANIA KRAJU
(ang. freedom to leave a country/fr. libert� de quitter un pays)
" Automatyczny i blankietowy charakter S
rod ka zapobiegawczego w postaci
zakazu opuszczania kraju stosowanego przez okres 8 lat, wynikający z bra-
ku regularnej sądowej kontroli jego zasadnoS
ci. Naruszenie wymogu
proporcjonalnoS
ci
 Wyrok ETPCz w sprawie A.E. przeciwko Polsce z dnia 31.03.2009 r., skar-
ga nr 14480/04
96
CZĘR
Ć II
WYKAZ WIODĄCYCH WYROKÓW
EUROPEJSKIEGO TRYBUNAŁU PRAW
CZŁOWIEKA
PRAWO DO ŻYCIA
(ar ty kuł 2 EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Maiorano i inni przeciwko Włochom z dnia
15.12.2009 r., skarga nr 28634/06
 Wyrok ETPCz w sprawie Varnava i inni przeciwko Turcji z dnia
18.09.2009 r., skargi nr 16064/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90,
16070/90, 16071/90, 16072/90 i 16073/90
 Wyrok ETPCz w sprawie `
ilih przeciwko Słowenii z dnia 09.04.2009 r.,
skarga nr 71463/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Saoud przeciwko Francji z dnia 09.10.2007 r.,
skarga nr 9375/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Bazorkina przeciwko Rosji z dnia 27.07.2007 r.,
skarga nr 69481/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Kontrov� przeciwko Słowacji z dnia 31.05.2007 r.,
skarga nr 7510/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Ta�s przeciwko Francji z dnia 01.06.2006 r., skar-
ga nr 39922/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Nachova i inni przeciwko Bułgarii z dnia
06.07.2005 r., skargi nr 43577/98 i 43579/98
 Wyrok ETPCz w sprawie Khashiyev i Akayeva przeciwko Rosji z dnia
24.02.2005 r., skargi nr 57942/00 i 57945/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Isayeva przeciwko Rosji z dnia 24.02.2005 r., skar-
ga nr 57950/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Isayeva, Yusupova i Bazayeva przeciwko Rosji
z dnia 24.02.2005 r., skargi nr 57947/00, 57948/00 i 57949/00
 Wyrok ETPCz w sprawie �neryżldżz przeciwko Turcji z dnia 30.11.2004 r.,
skarga nr 48939/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Pretty przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 29.04.2002 r., skarga nr 2346/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Cypr przeciwko Turcji z dnia 10.05.2001 r., skar-
ga nr 25781/94
 Wyrok ETPCz w sprawie Hugh Jordan przeciwko Zjednoczonemu Króles-
twu z dnia 04.05.2001 r., skarga nr 24746/94
 Wyrok ETPCz w sprawie McKerr przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 04.05.2001 r., skarga nr 28883/95
 Wyrok ETPCz w sprawie McCann i inni przeciwko Zjednoczonemu Króles-
twu z dnia 27.09.1995 r., skarga nr 18984/91
99
Wiodące wyroki ETPCz w sprawach polski
 Wyrok ETPCz w sprawie Jasińska przeciwko Polsce z dnia 01.06.2010 r.,
skarga nr 28326/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Wasilewska i Kałucka przeciwko Polsce z dnia
z 23.02.2010 r., skargi nr 28975/04 i 33406/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Mojsiejew przeciwko Polsce z dnia 24.03.2009 r.,
skarga nr 11818/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Dzieciak przeciwko Polsce z dnia 09.12.2008 r.,
skarga nr 77766/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Byrzykowski przeciwko Polsce z dnia 27.06.2006 r.,
skarga nr 11562/99
ZAKAZ TORTUR, NIELUDZKIEGO LUB PONIŻAJĄCEGO
TRAKTOWANIA ALBO KARANIA
(ar ty kuł 3 EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie M.S.S. przeciwko Belgii i Grecji z dnia
21.01.2011 r., skarga nr 30696/09
 Wyrok ETPCz w sprawie G�fgen przeciwko Niemcom z dnia 01.06.2010 r.,
skarga nr 22978/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Al-Saa doon i Mufdhi przeciwko Zjednoczonemu
Królestwu z dnia 02.03.2010 r., skarga nr 61498/08
 Wyrok ETPCz w sprawie Budayeva i inni przeciwko Rosji z 20.03.2008 r.,
skargi nr 15339/02, 21166/02, 20058/02, 11673/02 i 15343/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Ta�tan przeciwko Turcji z dnia 04.03.2008 r.,
skarga nr 63748/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Saadi przeciwko Włochom z dnia 28.02.2008 r.,
skarga nr 37201/06
 Wyrok ETPCz w sprawie Riad i Idiab przeciwko Belgii z dnia 24.01.2008 r.,
skargi nr 29787/03 i 29810/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Dybeku przeciwko Albanii z dnia 18.12.2007 r.,
skarga nr 41153/06
 Wyrok ETPCz w sprawie Ciorap przeciwko Mołdawii z dnia 19.06.2007 r.,
skarga nr 12066/02 (tortury)
 Wyrok ETPCz w sprawie Mammadov (Jalaloglu) przeciwko Azerbejdżano-
wi z dnia 11.01.2007 r., skarga nr 34445/04 (zakaz tortur)
 Wyrok ETPCz w sprawie Mubilanzila Mayeka i Kaniki Mitunga przeciwko
Belgii z dnia 12.10.2006 r., skarga nr 13178/03
100
 Wyrok ETPCz w sprawie Jalloh przeciwko Niemcom z dnia 11.07.2006 r.,
skarga nr 54810/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Ramirez Sanchez przeciwko Francji z dnia
04.07.2006 r., skarga nr 59450/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Kadi�is przeciwko Łotwie (nr 2) z dnia
04.05.2006 r., skarga nr 62393/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Ila�cu i inni przeciwko Mołdawii i Rosji z dnia
08.07.2004 r., skarga nr 48787/99
 Wyrok ETPCz w sprawie M.C. przeciwko Bułgarii z dnia 04.12.2003 r.,
skarga nr 39272/98
 Wyrok ETPCz w sprawie Mouisel przeciwko Francji z dnia 14.11.2002 r.,
skarga nr 67263/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Kalashnikov przeciwko Rosji z dnia 15.07.2002 r.,
skarga nr 47095/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Price przeciwko Zjednoczonemu Królestwu z dnia
10.07.2001 r., skarga nr 33394/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Z. i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 10.05.2001 r., skarga nr 29392/95
 Wyrok ETPCz w sprawie Selmouni przeciwko Francji z dnia 28.07.1999 r.,
skarga nr 25803/94 (zakaz tortur)
 Wyrok ETPCz w sprawie D. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu z dnia
02.05.1997 r., skarga nr 30240/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Chahal przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 15.11.1996 r., skarga nr 22414/93
 Wyrok ETPCz w sprawie Soering przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 07.07.1989 r., skarga nr 14038/88
 Wyrok ETPCz w sprawie Tyrer przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 25.04.1978 r., skarga nr 5856/72
 Wyrok ETPCz w sprawie Irlandia przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 18.01.1978 r., skarga nr 5310/71
Wiodące wyroki ETPCz w sprawach polski
 Wyrok ETPCz w sprawie Orchowski przeciwko Polsce, wyrok
z 22.10.2009 r., skarga nr 17885/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Rachwalski i Ferenc przeciwko Polsce, wyrok
z 28.7.2009 r., skarga nr 47709/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Wiktorko przeciwko Polsce, wyrok z 31.3.2009 r.,
skarga nr 14612/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Kaprykowski przeciwko Polsce, wyrok z 3.2.2009 r.,
skarga nr 23052/05
101
 Wyrok ETPCz w sprawie Dzwonkowski przeciwko Polsce, wyrok
z 12.4.2007 r., skarga nr 46702/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Iwań czuk przeciwko Polsce, wyrok z 15.11.2001 r.,
skarga nr 25196/94
 Wyrok ETPCz w sprawie Kudła przeciwko Polsce, wyrok z 26.10.2000 r.,
skarga nr 30210/96 (brak naruszenia)
PRAWO DO WOLNOR
CI I BEZPIECZEŃSTWA OSOBISTEGO
(ar ty kuł 5 EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Mangouras przeciwko Hiszpanii z dnia
28.09.2010 r., skarga nr 12050/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Gatt przeciwko Malcie z dnia 27.07.2010 r., skar-
ga nr 28221/08
 Wyrok ETPCz w sprawie Medvedyev i inni przeciwko Francji z dnia
29.03.2010 r., skarga nr 3394/03
 Wyrok ETPCz w sprawie A. i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 19.02.2009 r., skarga nr 3455/05
 Wyrok ETPCz w sprawie John przeciwko Grecji z dnia 10.05.2007 r., skar-
ga nr 199/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Svipsta przeciwko Łotwie z dnia 09.03.2006 r.,
skarga nr 66820/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Enhorn przeciwko Szwecji z dnia 25.01.2005 r.,
skarga nr 56529/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Assanidze przeciwko Gruzji z dnia 08.04.2004 r.,
skarga nr 71503/01
 Wyrok ETPCz w sprawie De Wilde, Ooms i Versype przeciwko Belgii z dnia
18.11.1970 r., skargi nr 2832/66, 2835/66 i 2899/66
Wiodące wyroki ETPCz w sprawach polski
Art. 5 ust. 1 EKPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Ladent przeciwko Polsce z dnia 18.03.2008 r.,
skarga nr 11036/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Mocarska przeciwko Polsce z dnia 06.11.2007 r.,
skarga nr 26917/05
102
 Wyrok ETPCz w sprawie D.P. przeciwko Polsce z dnia 20.01.2004 r., skar-
ga nr 34221/96
Art. 5 ust. 2 EKPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Ladent przeciwko Polsce z dnia 18.03.2008 r.,
skarga nr 11036/03
Art. 5 ust. 3 EKPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Rybacki przeciwko Polsce z dnia 13.01.2009 r.,
skarga nr 52479/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Bruczyński przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008 r.,
skarga nr 19206/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Ladent przeciwko Polsce z dnia 18.03.2008 r.,
skarga nr 11036/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Garycki przeciwko Polsce z dnia 06.02.2007 r.,
skarga nr 14348/02
 Wyrok ETPCz w sprawie D.P. przeciwko Polsce z dnia 20.01.2004 r., skar-
ga nr 34221/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Matwiejczuk przeciwko Polsce z dnia 02.12.2003
r., skarga nr 37641/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Klamecki przeciwko Polsce (nr 2) z dnia
03.04.2003 r., skarga nr 31583/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Iwańczuk przeciwko Polsce z dnia 15.11.2001 r.,
skarga nr 25196/94
 Wyrok ETPCz w sprawie Kudła przeciwko Polsce z dnia 26.10.2000 r., ska-
rga nr 30210/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Trzaska przeciwko Polsce z dnia 11.07.2000 r.,
skarga nr 25792/94
Art. 5 ust. 4 EKPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Frasik przeciwko Polsce z dnia 05.01.2010 r.,
skarga nr 22933/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Klamecki przeciwko Polsce (nr 2) z dnia
03.04.2003 r., skarga nr 31583/96
Art. 5 ust. 5 EKPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Bruczyński przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008 r.,
skarga nr 19206/03
103
PRAWO DO SPRAWIEDLIWEGO PROCESU
(art. 6 EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Vera Fern�ndez-Huidobro przeciwko Hiszpanii z
dnia 06.01.2010 r., skarga nr 74181/01
 Wyrok ETPCz w sprawie O Halloran i Francis przeciwko Zjednoczonemu
Królestwu z dnia 29.06.2007 r., skargi nr 15809/02 i 25624/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Harutyunyan przeciwko Armenii z dnia 28.
06.2007 r., skarga nr 36549/03
 Wyrok ETPCz w sprawie `
varc i Kavnik przeciwko Słowenii z dnia
08.02.2007 r., skarga nr 75617/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Matijaa
ević przeciwko Serbii z dnia 19.09.2006 r.,
skarga nr 23037/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Craxi przeciwko Włochom (nr 2) z dnia
17.07.2003 r., skarga nr 25337/94
 Wyrok ETPCz w sprawie P�tur Thór Sigur�sson przeciwko Islandii z dnia
10.04.2003 r., skarga nr 39731/98
 Wyrok ETPCz w sprawie Lavents przeciwko Łotwie z dnia 28.11.2002 r.,
skarga nr 58442/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Cypr przeciwko Turcji z dnia 10.05.2001 r., skar-
ga nr 25781/94
 Wyrok ETPCz w sprawie Quinn przeciwko Irlandii z dnia 21.12.2000 r.,
skarga nr 36887/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Heaney i McGuinness przeciwko Irlandii z dnia
21.12.2000 r., skarga nr 34720/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Van Geyseghem przeciwko Belgii z dnia
21.01.1999 r., skarga nr 26103/95
 Wyrok ETPCz w sprawie Golder przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 21.02.1975 r., skarga nr 4451/70
Wiodące wyroki ETPCz w sprawach polski
Spra wa cy wi l na
 Wyrok ETPCz w sprawie Subicka przeciwko Polsce z dnia 14.09.2010 r.,
skarga nr 29342/06
 Wyrok ETPCz w sprawie Czajkowska i inni przeciwko Polsce z dnia
13.07.2010 r., skarga nr 16651/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Nowiński przeciwko Polsce z dnia 20.10.2009 r.,
skarga nr 25924/06
104
 Wyrok ETPCz w sprawie Giermek i inni przeciwko Polsce z dnia
15.09.2009 r., skarga nr 6669/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Białas przeciwko Polsce z dnia 28.07.2009 r.,
skarga nr 29761/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Wilkowicz przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008 r.,
skarga nr 74168/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Siałkowska przeciwko Polsce z dnia 22.03.2007
r., skarga nr 8932/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Laskowska przeciwko Polsce z dnia 13.03.2007 r.,
skarga nr 77765/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Szymoński przeciwko Polsce z dnia 10.10.2006 r.,
skarga nr 6925/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Tabor przeciwko Polsce z dnia 27.06.2006 r., ska-
rga nr 12825/02
 Wyrok ETPCz w sprawie WoS
przeciwko Polsce z dnia 08.06.2006 r., skar-
ga nr 22860/02, zob. także decyzja z 1.3.2005 r. w tej samej sprawie
 Wyrok ETPCz w sprawie Stankiewicz przeciwko Polsce z dnia 06.04.2006
r., skarga nr 46917/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Siemianowski przeciwko Polsce z dnia
06.09.2005 r., 45972/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Lipowicz przeciwko Polsce z dnia 19.10.2004 r.,
skarga nr 57467/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Fuchs przeciwko Polsce z dnia 11.02.2003 r., skar-
ga nr 33870/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Zwierzyński przeciwko Polsce z dnia 19.06. 2001 r.,
skarga nr 34049/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Podbielski przeciwko Polsce z dnia 30.10.1998 r.,
skarga nr 27916/95
Spra wa ka r na
 Wyrok ETPCz w sprawie Gajewski przeciwko Polsce z dnia 21.12.2010 r.,
skarga nr 27225/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Henryk Urban i Ryszard Urban przeciwko Polsce
z dnia 30.11.2010 r., skarga nr 23614/08
 Wyrok ETPCz w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce z dnia 02.03.2010 r.,
skarga nr 54729/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Sobolewski przeciwko Polsce (nr 2) z dnia
09.06.2009 r., skarga nr 19847/07
 Wyrok ETPCz w sprawie A.E. przeciwko Polsce z dnia 31.03.2009 r., skar-
ga nr 14480/04
105
 Wyrok ETPCz w sprawie Płonka przeciwko Polsce z dnia 31.03.2009 r.,
skarga nr 20310/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Rybacki przeciwko Polsce z dnia 13.01.2009 r.,
skarga nr 52479/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Demski przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008 r.,
skarga nr 22695/03
 Wyrok ETPCz w sprawie W.S. przeciwko Polsce z dnia 19.06.2007 r., skar-
ga nr 21508/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Matyjek przeciwko Polsce z dnia 24.04.2007 r.,
skarga nr 38184/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Garycki przeciwko Polsce z dnia 06.02.2007 r.,
skarga nr 14348/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Iwańczuk przeciwko Polsce z dnia 15.11.2001 r.,
skarga nr 25196/94
 Wyrok ETPCz w sprawie Kudła przeciwko Polsce z dnia 26.10.2000 r., skar-
ga nr 30210/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Trzaska przeciwko Polsce z dnia 11.07.2000 r.,
skarga nr 25792/94
PRAWO DO POSZANOWANIA ŻYCIA PRYWATNEGO
I RODZINNEGO
(ar ty kuł 8 EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Schalk i Kopf przeciwko Austrii z dnia 24.06.2010
r., skarga nr 30141/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Moretti i Benedetti przeciwko Włochom z dnia
27.04.2010 r., skarga nr 16318/07
 Wyrok ETPCz w sprawie Gillan i Quinton przeciwko Zjednoczonemu Kró-
lestwu z dnia 12.01.2010 r., skarga nr 4158/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Szuluk przeciwko Zjednoczo nemu Królestwu
z dnia 02.06.2009 r., skarga nr 36936/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Br�ndu�e przeciwko Rumunii z dnia 07.04.2009 r.,
skarga nr 6586/03
 Wyrok ETPCz w sprawie S. i Marper przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 04.12.2008 r., skargi nr 30562/04 i 30566/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Johansson przeciwko Finlandii z dnia 06.09.2007 r.,
skarga nr 10163/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Evans przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 10.04.2007 r., skarga nr 6339/05
106
 Wyrok ETPCz w sprawie Giacomelli przeciwko Włochom z dnia
02.11.2006 r., skarga nr 59909/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Bianchi przeciwko Szwajcarii z dnia 22.06.2006 r.,
skarga nr 7548/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Riener przeciwko Bułgarii z dnia 23.05.2006 r.,
skarga nr 46343/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Mizzi przeciwko Malcie z dnia 12.01.2006 r., skar-
ga nr 26111/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Fadeyeva przeciwko Rosji z dnia 09.06.2005 r.,
skarga nr 55723/00
 Wyrok ETPCz w sprawie K.A. i A.D. przeciwko Belgii z dnia 17.02.2005 r.,
skargi nr 42758/98 i 45558/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Moreno Gómez przeciwko Hiszpanii z dnia
16.11.2004 r., skarga nr 4143/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Von Hannover przeciwko Niemcom z dnia
24.06.2004 r., skarga nr 59320/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Ernst i inni przeciwko Belgii z dnia 15.07.2003 r.,
skarga nr 33400/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Hatton i inni przeciwko Zjednoczonemu Króles-
twu z dnia 08.07.2003 r., skarga nr 36022/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Roemen i Schmit przeciwko Luksemburgowi
z dnia 25.02.2003 r., skarga nr 51772/99
 Wyrok ETPCz w sprawie OdiŁvre przeciwko Francji z dnia 13.02.2003 r.,
skarga nr 42326/98
 Wyrok ETPCz w sprawie Messina przeciwko Włochom (nr 2) z dnia
28.09.2000 r., skarga nr 25498/94
 Wyrok ETPCz w sprawie Scozzari i Giunta przeciwko Włochom z dnia
13.07.2000 r., skargi nr 39221/98 i 41963/98
 Wyrok ETPCz w sprawie Smith i Grady przeciwko zjednoczonemu Króles-
twu z dnia 27.09.1999 r., skargi nr 33985/96 i 33986/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Lo�pez Ostra przeciwko Hiszpanii z dnia
09.12.1994 r., skarga nr 16798/90
 Wyrok ETPCz w sprawie Kruslin przeciwko Francji z dnia 24.04.1990 r.,
skarga nr 11801/85
 Wyrok ETPCz w sprawie Dudgeon przeciwko Irlandii z dnia 22.10.1981 r.,
skarga nr 7525/76
 Wyrok ETPCz w sprawie Marckx przeciwko Belgii z dnia 19.06.1979 r.,
skarga nr 6833/74
107
Wiodące wyroki ETPCz w sprawach polski
 Wyrok ETPCz w sprawie Pawlik przeciwko Polsce z dnia 19.06.2007 r.,
skarga nr 11638/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Kozimor przeciwko Polsce z dnia 12.4.2007 r.,
skarga nr 10816/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Tysiąc przeciwko Polsce z dnia 20.3.2007 r., skar-
ga nr 5410/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Różański przeciwko Polsce z dnia 18.05.2006 r.,
skarga nr 55339/00
 Wyrok ETPCz w sprawie H.N. przeciwko Polsce z dnia 13.09.2005 r., skar-
ga nr 77710/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Matwiejczuk przeciwko Polsce z dnia 02.12.2003
r., skarga nr 37641/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Klamecki przeciwko Polsce (nr 2) z dnia
03.04.2003 r., skarga nr 31583/96
Art. 14 w połączeniu z art. 8 EKPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Kozak przeciwko Polsce z dnia 02.03.2010 r., ska-
rga nr 13102/02
PRAWO DO WOLNOR
CI MYR
LI, SUMIENIA I RELIGII
(ar ty kuł 9 EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Leela F�rderkreis e.V. i inni przeciwko Niemcom
z dnia 06.11.2008 r., skarga nr 58911/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Ivanova przeciwko Bułgarii z dnia 12.04.2007 r.,
skarga nr 52435/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Leyla �ahin przeciwko Turcji z dnia 10.11.2005
r., skarga nr 44774/98
 Wyrok ETPCz w sprawie Thlimmenos przeciwko Grecji z dnia 06.04.2000
r., skarga nr 34369/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Buscarini i inni przeciwko San Marino z dnia
18.02.1999 r., skarga nr 24645/94
 Wyrok ETPCz w sprawie Kokkinakis przeciwko Grecji z dnia 25.05.1993 r.,
skarga nr 14307/88
108
Wiodące wyroki ETPCz w sprawach polski
 Wyrok ETPCz w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce z dnia 07.12.2010 r.,
skarga nr 18429/06
 Wyrok ETPCz w sprawie Grzelak przeciwko Polsce z dnia 16.06.2010 r.,
skarga nr 7710/02
PRAWO DO WOLNOR
CI WYPOWIEDZI
(ar ty kuł 10 EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Sa noma Uitgevers B.V. przeciwko Holandii z dnia
14.09.2010 r., skarga nr 38224/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Verein gegen Tierfabriken Schweiz (Vgt) prze-
ciwko Szwajcarii (nr 2) z dnia 30.06.2009 r., skarga nr 32772/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Times Newspapers Ltd przeciwko Zjednoczonemu
Królestwu (nr 1 i nr 2) z dnia 10.03.2009 r., skargi nr 3002/03 i 23676/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Hachette Filipacchi Presse Automobile i Dupuy
przeciwko Francji z dnia 05.03.2009 r., skarga nr 13353/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Stoll przeciwko Szwajcarii z dnia 10.12.2007 r.,
skarga nr 69698/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Tillack przeciwko Belgii z dnia 27.11.2007 r., skar-
ga nr 20477/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Voskuil przeciwko Holandii z dnia 22.11.2007 r.,
skarga nr 64752/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Murphy przeciwko Irlandii z dnia 10.07.2003 r.,
skarga nr 44179/98
 Wyrok ETPCz w sprawie Stambuk przeciwko Niemcom z dnia 17.10.2002 r.,
skarga nr 37928/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Colombani i inni przeciwko Francji z dnia
25.06.2002 r., skarga nr 51279/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Rekv�nyi przeciwko Węgrom z dnia 20.05.1999 r.,
skarga nr 25390/94
 Wyrok ETPCz w sprawie Fressoz i Roire przeciwko Francji z dnia
21.01.1999 r., skarga nr 29183/95
 Wyrok ETPCz w sprawie Goodwin przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 27.03.1996 r., skarga nr 17488/90
 Wyrok ETPCz w sprawie Jersild przeciwko Danii z dnia 23.09.1994 r., skar-
ga nr 15890/89
109
 Wyrok ETPCz w sprawie Open Door i Dublin Well Woman przeciwko Ir-
landii z dnia 29.10.1992 r., skargi nr 14234/88 i 14235/88
 Wyrok ETPCz w sprawie Lingens przeciwko Austrii z dnia 08.07.1986 r.,
skarga nr 9815/82
 Wyrok ETPCz w sprawie Sunday Times przeciwko Zjednoczonemu Króles-
twu z dnia 26.04.1979 r., skarga nr 6538/74
Wiodące wyroki ETPCz w sprawach polski
 Wyrok ETPCz w sprawie Kurłowicz przeciwko Polsce z dnia 22.06.2010 r.,
skarga nr 41029/06
 Wyrok ETPCz w sprawie Wojtas-Kaleta przeciwko Polsce z dnia
16.10.2009 r., skarga nr 20436/02
 Wyrok ETPCz w sprawie KuliS
-Różycki przeciwko Polsce z dnia
06.10.2009 r., skarga nr 27209/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Frankowicz przeciwko Polsce z dnia 16.12.2008
r., skarga nr 53025/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Sanocki przeciwko Polsce z dnia 17.07.2007 r.,
skarga nr 28949/03
PRAWO DO WOLNOR
CI POKOJOWYCH ZGROMADZEŃ
I ZRZESZANIA SIĘ
(ar ty kuł 11 EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Demir i Baykara przeciwko Turcji z dnia
12.11.2008 r., skarga nr 34503/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Słrensen i Rasmussen przeciwko Danii z dnia
03.05.2007 r., skargi nr 52562/99 i 52620/99
 Wyrok ETPCz w sprawie Ouranio Toxo i inni przeciwko Grecji z dnia
20.10.2005 r., skarga nr 74989/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Wilson, National Union of Journalists i inni prze-
ciwko Zjednoczonemu Królestwu z dnia 02.07.2002 r., skargi nr 30668/96,
30671/96 i 30678/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Refah Partisi (The Welfare Party) i inni przeciw-
ko Turcji z dnia 13.02.2003 r., skargi nr 41340/98, 41342/98, 41343/98
i 41344/98
 Wyrok ETPCz w sprawie Cisse przeciwko Francji z dnia 09.04.2002 r., skar-
ga nr 51346/99
110
 Wyrok ETPCz w sprawie Grande Oriente d Italia di Palazzo Giustiniani
przeciwko Włochom z dnia 02.08.2001 r., skarga nr 35972/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Zjednoczonej Komunistycznej Partii Turcji i in-
nych przeciwko Turcji z dnia 30.01.1998 r., skarga nr 133/1996/752/951
 Wyrok ETPCz w sprawie Plattform  �rzte f�r das Leben przeciwko Au-
strii z dnia 21.06.1988 r., skarga nr 10126/82
 Wyrok ETPCz w sprawie Young, James i Webster przeciwko Zjednoczone-
mu Królestwu z dnia 13.08.1981 r., skargi nr 7601/76 i 7806/77
Wiodące wyroki ETPCz w sprawach polski
 Wyrok ETPCz w sprawie Bączkowski i inni przeciwko Polsce z dnia
03.05.2007 r., skarga nr 1543/06
 Wyrok w sprawie Gorzelik i inni przeciwko Polsce z dnia 20.12.2001 r.,
skarga nr 44158/98 (brak naruszenia EKPCz)
PRAWO DO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA
(artykuł 12 EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie O Donoghue i inni przeciwko Zjednoczonemu
Królestwu z dnia 14.12.2010 r., skarga nr 34848/07
 Wyrok ETPCz w sprawie Schalk i Kopf przeciwko Austrii z dnia 24.06.2010 r.,
skarga nr 30141/04
 Wyrok ETPCz w sprawie �erife Yi�it przeciwko Turcji z dnia 02.11.2010 r.,
skarga nr 3976/05
 Wyrok ETPCz w sprawie B. i L. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 13.09.2005 r., skarga nr 36536/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Christine Goodwin przeciwko Zjednoczonemu
Królestwu z dnia 11.07.2002 r., skarga nr 28957/95
 Wyrok ETPCz w sprawie F. przeciwko Szwajcarii z dnia 18.12.1987 r., skar-
ga nr 11329/85
Wiodące wyroki ETPCz w sprawach polski
 Wyrok ETPCz w sprawie Frasik przeciwko Polsce z dnia 05.01.2010 r.,
skarga nr 22933/02
111
PRAWO DO SKUTECZNEGO R
RODKA ODWOŁAWCZEGO
(artykuł 13 EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie M.S.S. przeciwko Belgii i Grecji z dnia
21.01.2011 r., skarga nr 30696/09
 Wyrok ETPCz w sprawie Fr�rot przeciwko Francji z dnia 12.06.2007 r.,
skarga nr 70204/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Metin Turan przeciwko Turcji z dnia 14.11.2006 r.,
skarga nr 20868/02
 Wyrok ETPCz w sprawie S�rmeli przeciwko Niemcom z dnia 08.06.2006 r.,
skarga nr 75529/01
Wiodące wyroki ETPCz w sprawach polski
 Wyrok ETPCz w sprawie Frasik przeciwko Polsce z dnia 05.01.2010 r.,
skarga nr 22933/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Bączkowski i inni przeciwko Polsce z dnia
03.05.2007 r., skarga nr 1543/06 (w połączeniu z art. 11 EKPCz)
 Wyrok ETPCz w sprawie Kudła przeciwko Polsce, wyrok z 26.10.2000 r.,
skarga nr 30210/96
ZAKAZ DYSKRYMINACJI
(artykuł 14 do EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Carson i inni przeciwko Zjednoczonemu Króle-
stwu z dnia 16.03.2010 r., skarga nr 42184/05 (art. 14 EKPCz w połączeniu
z art. 1 PD 1 EKPCz)
 Wyrok ETPCz w sprawie Opuz przeciwko Turcji z dnia 09.06.2009 r., skar-
ga nr 33401/02 (art. 14 EKPCz w połączeniu z art. 2 i 3 EKPCz)
 Wyrok ETPCz w sprawie E.B. przeciwko Francji z dnia 22.01.2008 r., skar-
ga nr 43546/02 (art. 14 EKPCz w połączeniu z art. 8 EKPCz)
 Wyrok ETPCz w sprawie D.H. i inni przeciwko Republice Czeskiej z dnia
13.11.2007 r., skarga nr 57325/00 (art. 14 w połączeniu z art. 2 PD 1
EKPCz)
 Wyrok ETPCz w sprawie `
eŁić przeciwko Chorwacji z dnia 31.05.2007 r.,
skarga nr 40116/02 (art. 14 w połączeniu z art. 3 EKPCz)
112
 Wyrok ETPCz w sprawie Sidabras i D~
iautas przeciwko Litwie z dnia
27.07.2004 r., skargi nr 55480/00 i 59330/00 (art. 14 EKPCz w połączeniu
z art. 8 EKPCz)
 Wyrok ETPCz w sprawie Koua Poirrez przeciwko Francji z dnia
30.09.2003 r., skarga nr 40892/98 (art. 14 EKPCz w połączeniu z art. 1 PD 1
EKPCz)
 Wyrok ETPCz w sprawie Hoffmann przeciwko Austrii z dnia 29.06.1993 r.,
skarga nr 12875/87 (art. 14 EKPCz w połączeniu z art. 8 EKPCz)
 Wyrok ETPCz w sprawie Marckx przeciwko Belgii z dnia 13.06.1979 r.,
skarga nr 6833/74 (art. 14 EKPCz w połączeniu z art. 8 EKPCz)
 Wyrok ETPCz w sprawie Abdulaziz, Cabales i Balkandali przeciwko Zjed-
noczonemu Królestwu z dnia 28.05.1985 r., skargi nr 9214/80, 9473/81
i 9474/81 (art. 14 EKPCz w połączeniu z art. 8 EKPCz)
 Wyrok ETPCz w Belgijskiej sprawie językowej z dnia 23.07.1968 r., skargi
nr 1474/62, 1677/62, 1691/62, 1769/63, 1994/63 i 2126/64 (art. 14 EKPCz
w połączeniu z art. 2 PD 1 EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz w sprawach polski
 Wyrok ETPCz w sprawie Grzelak przeciwko Polsce z dnia 16.06.2010 r.,
skarga nr 7710/02 (art. 14 EKPCz w połączeniu z art. 9 EKPCz)
 Wyrok ETPCz w sprawie Kozak przeciwko Polsce z dnia 02.03.2010 r., skar-
ga nr 13102/02 (art. 14 EKPCz w połączeniu z art. 8 EKPCz)
 Wyrok ETPCz w sprawie Łuczak przeciwko Polsce z dnia 27.11.2007 r.,
skarga nr 77782/01 (art. 14 EKPCz w połączeniu z art. 1 PD 1 EKPCz)
 Wyrok ETPCz w sprawie Bączkowski i inni przeciwko Polsce z dnia
03.05.2007 r., skarga nr 1543/06 (art. 14 EKPCz w połączeniu z art. 11
EKPCz)
OCHRONA WŁASNOR
CI
(artykuł 1 Protokołu Dodatkowego do EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Anheuser-Busch Inc. przeciwko Portugalii z dnia
11.01.2007 r., skarga nr 73049/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Stec i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu
z dnia 12.04.2006 r., skargi nr 65731/01 i 65900/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Mazurek przeciwko Francji z dnia 01.02.2000 r.,
skarga nr 34406/97
 Wyrok ETPCz w sprawie Beyeler przeciwko Włochom z dnia 05.01.2000 r.,
skarga nr 33202/96
113
 Wyrok ETPCz w sprawie Brumćrescu przeciwko Rumunii z dnia
28.10.1999 r., skarga nr 28342/95
 Wyrok ETPCz w sprawie Chassagnou i inni przeciwko Francji z dnia
29.04.1999 r., skargi nr 25088/94, 28331/95 i 28443/95
 Wyrok ETPCz w sprawie Loizidou przeciwko Turcji z dnia 23.03.1995 r.,
skarga nr 15318/89
 Wyrok ETPCz w sprawie Sporrong i L�nnroth przeciwko Szwecji z dnia
23.09.1982 r., skargi nr 7151/75 i 7152/75
Wiodące wyroki ETPCz w sprawach polski
Niezakłócone korzystanie z mienia
 Wyrok ETPCz w sprawie Czajkowska i inni przeciwko Polsce z dnia
13.07.2010 r., skarga nr 16651/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Wilkowicz przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008 r.,
skarga nr 74168/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Łuczak przeciwko Polsce z dnia 27.11.2007 r.,
skarga nr 77782/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Bugajny i inni przeciwko Polsce z dnia
06.11.2007 r., skarga nr 22531/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Skibińscy przeciwko Polsce z dnia 14.11.2006 r.,
skarga nr 52589/99 (wywłaszczenie faktyczne)
Wywłaszczenie
 Wyrok ETPCz w sprawie Moskal przeciwko Polsce z dnia 15.09.2009 r.,
skarga nr 10373/05
 Wyrok ETPCz w sprawie Plechanow przeciwko Polsce z dnia 07.07.2009 r.,
skarga nr 22279/04
 Wyrok ETPCz w sprawie Polańscy przeciwko Polsce z dnia 07.07.2009 r.,
skarga nr 21700/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Broniowski przeciwko Polsce z dnia 22.06.2004 r.,
skarga nr 31443/96
 Wyrok ETPCz w sprawie Zwierzyński przeciwko Polsce z dnia 19.06.2001 r.,
skarga nr 34049/96
Kon tro la ko rzy sta nia z mie nia
 Wyrok ETPCz w sprawie Hutten-Czapska przeciwko Polsce z dnia
19.6.2006 r., skarga nr 35014/97
114
PRAWO DO WOLNOR
CI PORUSZANIA SIĘ
(artykuł 2 Protokołu Dodatkowego nr 4 do EKPCz)
Wiodące wyroki ETPCz
 Wyrok ETPCz w sprawie Gochev przeciwko Bułgarii z dnia 26.11.2009 r.,
skarga nr 34383/03
 Wyrok ETPCz w sprawie Sissanis przeciwko Rumunii z dnia 25.01.2007 r.,
skarga nr 23468/02
 Wyrok ETPCz w sprawie Bartik przeciwko Rosji z dnia 21.12.2006 r., skar-
ga nr 55565/00
 Wyrok ETPCz w sprawie Napijalo przeciwko Chorwacji z dnia 13.11.2003 r.,
skarga nr 66485/01
 Wyrok ETPCz w sprawie Denizci i inni przeciwko Cyprowi z dnia
23.05.2001 r., skargi nr 25316-25321/94 i 27207/95
Wiodące wyroki ETPCz w sprawach polski
 Wyrok ETPCz w sprawie A.E. przeciwko Polsce z dnia 31.03.2009 r., skar-
ga nr 14480/04
115
Notatki:


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Europejska Konwencja o Ochronie Praw Czlowieka
europejski system ochrony praw czlowieka
Międzynarodowy system ochrony praw człowieka
1 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zmieniona Protokołem nr 14
Podstawowe dokumenty międzynarodowej ochrony praw człowieka
002 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
Polski system ochrony praw człowieka
Konwencja o Ochronie Praw Czlowieka i Podstawowych Wolnosci

więcej podobnych podstron