wykłady z polskiej składni8

60 Schematy bezmianownikowe

strukcje z opuszczonym na skutek elipsy mianownikiem typu: Przyszedł w żadnym opisie nie są traktowane jako zdania bezpodmiotowe.

Problemowi zdań bezpodmiotowych poświęcone są w polskiej literaturze językoznawczej dwie duże rozprawy (nie licząc mniejszych artykułów, m.in. wczesnej pracy H. Konecznej 1958, a także książki K. Kallas 1974). Jest to praca A. Wierzbickiej (1966), pokazująca dyskusyjność pojęcia zdania bezpodmiotowego, i bardziej systematyczna rozprawa O. Wolińskiej (1978), wyróżniająca zdania bezmianownikowe warunkowane leksykalnie i konstrukcje przekształcone gramatycznie.

W sumie w obrębie konstrukcji bez mianownika można wyróżnić następujące typy, które są różnie interpretowane w poszczególnych ujęciach.

1) Konstrukcje, w których miejsce mianownika wypełnione jest przez połączenie liczebnika z dopełniaczem, np. Pięć dziewczynek (dwóch chłopców) wyszło z pokoju (paralelnie do: Jan wyszedł z pokoju).

2) Konstrukcje bezmianownikowe, będące przekształceniem gramatycznym zdań z mianownikiem, np. Mówiono o tym, Mówiło się o tym, Pracowało mi się dobrze, Nie ma (nie było) ojca w domu. Są to przekształcenia zdań: Ktoś mówił o tym, Pracowałem, Ojciec był (jest) w domu.

3) Konstrukcje bezmianownikowe, w których możhwe jest gramatyczne uzupełnienie mianownika: Mówią o tym (jacyś ludzie), Powaliło go na ziemię (coś), Powalili go (jacyś ludzie) na ziemię.

4) Wreszcie jądro zdań bezmianownikowych stanowią takie konstrukcje, w których czasownik jako jednostka leksykalna blokuje miejsce dla mianownika: Należy się uczyć, Warto obejrzeć ten film, Brakuje (brak) wody itp.

W ujęciu Klemensiewicza typ 1 i część typu 2 (Nie ma ojca) to zdania z podmiotem logicznym, typ 3 i 4, a także część typu 2 (Mówiło się o tym) to zdania bezpodmiotowe.

W ujęciu, które tu przedstawiamy, za zdania bezmianownikowe w ścisłym sensie będziemy uważać tylko typ 4, realizujący schematy bez mianownika. Typ 3 i 2 to przekształcenia schematów mianownikowych dokonane na podstawie reguł gramatycznych. Typ 1 to oczywiście reali-

zacja schematów mianownikowych, w których grupa nominalna mianownikowa jest wypełniona przez konstrukcję wzajemnie podrzędną.

Przyjrzyjmy się dokładniej schematom bezmianownikowym, w obrębie których można wyróżnić cały szereg podtypów.

2. Typy zdań bezmianownikowych

Schematy bezmianownikowe oparte są na właściwościach konotacyj-nych tzw. czasowników niewłaściwych (niefleksyjnych, por. Saloni 1974, a także Laskowska 1988), tzn. nie odmieniających się przez osoby. Część z nich to pierwotne przysłówki (typu warto, wolno), inne wywodzą się od rzeczowników (szkoda, trzeba, potrzeba, tal, strach, np. Żal na niego patrzeć. Strach pomyśleć o tym itp. Inną ich interpretację proponuje Wiśniewski 1992). Należą tu także pierwotne czasowniki, które semantycznie nie dopuszczają podmiotu (agensa), np. grzmi, świta, wypada (coś zrobić) itp.

Istnieje ponad pięćdziesiąt czasowników niefleksyjnych, które stanowią podstawę schematów bezmianownikowych. Wśród nich da się wyróżnić cały szereg grup semantycznych. Istotą zdań bezmianownikowych jest to, że tworzące je predykaty wskazują na zjawiska, w których nie można wydzielić agensa (podmiotu). Są to więc przede wszystkim zjawiska atmosferyczne i fizjologiczne, a także postawy aksjologiczne (wartościujące), które wyraża nadawca bez eksplicytnej informacji o swoim poglądzie.

A oto główne grupy semantyczne czasowników niefleksyjnych:

1) Czasowniki oznaczające zjawiska atmosferyczne, w których nie oddziela się subiektu i predykatu (jako podmiot orzekania może być traktowane miejsce), typu: pada, mży, świta, błyska się, dnieje, zmierzcha się, a także: ochłodziło się, zachmurzyło się, w których można wskazać obo-cznie na przedmiot orzekania: Powietrze ochłodziło się, Niebo zachmurzyło się.

2) Czasowniki oznaczające zjawiska fizjologiczne, przy których także trudno wskazać agensa, natomiast najczęściej wskazany jest subiekt do-znająęy, np. Mdli go, Kluje go (w boku), Kręci mi się w głowie, a także