13932 SDC11020

Ze względu na formę flcksyjną skostniałą w przysłówkach pochodzenia zaimkowego można wyróżnić: N-A sg. n. zaimków przymiotnych, np. tako, kako itp.; wyrażenie przyimkowe G Ieso z postpozycyjnym przyimkiem radi 'dla, z powodu¹: Ieso radi; I sg, n. tlmb(że), A sg. f. vtskgjQ. Pozostałe przysłówki utworzone zostały od pni zaimkowych za pomocą specjalnych formantów-partykuł, jak -de, -źde, -gda (ze starszego -kida), -ądu, -odl, -li, -h, -U, -mo, por. kide, vbSbźde 'wszędzie’, togda (tbgda), tędu, tqdl, toh, toli, toll, kamo itp.

4) Do niemotywowanych i mniej przejrzystych przysłówków należą stare formacje scs., jak obije, abije 'zaraz, natychmiast’, jelte 'jeszcze’, uźe, juźe już’, ne u, ne uźe (ne juźe) 'jeszcze nie', paky 'potem, znowu’, pale (compar. od pako) 'raczej, więcej’, nyni, nynja 'teraz, ninie’, porte 'przynajmniej', por. znaczenie spójnikowe Poniżę 'ponieważ’ itp.

b. Przyimki

1) Do najczęściej używanych przyimków w języku scs. należą następujące, łączące się z odnośnymi przypadkami:

a) z gen.: bez (wtórnie bezi przed nagłosem spółgłoskowym), do, iz, oto, si, u, np. bez osnozanija 'bez fundamentu’, do nebese, iz usti, ots neprijazni 'od złego ducha’, st góry, u ohęa\

b) z dat.: kt, kin, po, np. kt tebi, ki nemu s km jemu, po moru\

c) z acc.: na, nadi, o, ob (obi), po, podi, prldt, vt, viz, np. na gorę, na ńt ^ na njb 'nań’, nadi ńt 'nad niego, nadeń’, o kamen b, obi noltb 'przez noc’, ob om poh 'na drugą stronę’, po iiisą lasy 'po wszystkie czasy’, podi krovi 'pod dach’, prlii oktan, vi domh 'do domu (w dom)’, blagoditb viz (vtzt) blagoditb 'łaska za laskę’;

d) z instr.: podi, prldt, si, hn, np. podi zemleją 'pod ziemią’, prldt toboj<i, ts mtnojf, n mmi < sm jimb 'z nim’;

e) z loc.: na, o, ob (obt), po, pri, vi, np. na gorl, o ńemt 'o nim’, ob odeżdi 'o odzieniu’, po ńemb 'po nim’, pri mori, vt domu, vt ńemt < vtn joint 'w nim’.

2) Prócz wyżej wymienionych przyimków występuje też pewna ilość form przyimków wtórnych, pochodzenia imiennego, tzn. skostniałych form przypadkowych, funkcjonujących już to jako przysłówki (zob. wyżej), już to jako przyifnki:

a) z gen.: blizt 'blisko, Około’, dęta (dllja) 'z powodu, dla’ (przeważnie jako post-pozycja), iskrt 'blisko’, kroml 'prócz, poza’, prlźde 'przed’, radi 'dla, z powodu’ (głównie jako postpozycja), np. blizt korabia 'blisko okrętu’, llovika dllja (dila) 'dla (z powodu) człowieka’, iskn nsi 'blisko wsi, w pobliżu wsi’, kroml strany 'poza krajem’, prlźde rrlmene 'przed czasem’, Hornika radi 'dla (z powodu) człowieka’, por. tego radi 'dlatego', Ieso radi 'dlaczego’;

b) z dat.: protivq, np. prołivq jemu 'przeciw niemu’;

c) z acc.: podligi, skiozl, np. podltgi rlk<i 'wzdłuż rzeki’, skvozl nsi i grady 'przet wsie i miasta’;

d) z instr.: meźdu, np. meźdu nami 'między nami’.

c. Spójniki, partykuły, wykrzykniki

1) Spójniki łączące części zdania pojedynczego lub zdania pojedyncze w zdaniu złożonym mogły być następujące:

a) współrzędne łączne, np. i, ti 'i’ (rzadko), ne — ni, ni — ni 'ani — ani’, ne ttkmo — nt i 'nie tylko — lecz także’;

b) współrzędne rozłączne, np. li, iii 'albo’, li—li 'albo — albo’;

c) współrzędne przeciwstawne, np. a 'a’, ali 'ale, lecz’, ne — nt 'nie — lecz’, obole 'lecz, jednak, wszakże’;

d) współrzędne wynikowe (wyjaśniające, uzasadniające), np. bo, ibo 'bo, bowiem’, ubo, nebo 'bo, bowiem, albowiem’, sego radi, togo radi 'dlatego, przeto’ (wyrażenia przyimkowe gen. z radi w funkcji spójnika), tlmtźe 'dlatego, przeto’ (forma instr. sg. m. i n. z partykułą -źe);

ę) podrzędne, na początku zdań zależnych, np.: jako, da,jeda (zdania podmiotowe, dopełnieniowe, przydawkowe); jeda, jakoże, prlźde daźe 'nim, zanim, wpierw nim’, doideźe, domdeźe 'dopóki, póki’ (zdania czasowe); jako, ide, imtźe (forma instr. sg. m. i n. we wtórnej funkcji spójnikowej), pońe, pońeże, zańe, zańeże 'ponieważ’ (zdania przyczynowe); da, da ne 'aby, aby nie’ (zdania celowe); jako(źe) 'że, że aż’ (zdania skutkowe); alte 'jeżeli’ (zdania warunkowe); aite, cl, acl, cl i 'chociaż, aczkolwiek’ (zdania przyzwalające).

W sprecyzowaniu funkcji spójników jako wskaźników zespolenia członów zdania i zdań składowych w zdaniu złożonym ważną rolę spełnia kontekst i cała treść znaczeniowa tekstu.

2) Partykuły są utworzone z pni zaimkowych i innych lub z połączeń spójnikowych; niekiedy ich pochodzenie nie jest całkiem jasne. Dodać należy, że nieraz ten sam wyraz w jednym kontekście pełni funkcję spójnika, a w innym — funkcję partykuły. Partykuły mogą być:

a) przeczące, np. ne 'nie’ (tzw. negacja), ni 'ni, ani’;

b) pytajne, np. jeda. 'czy’, występująca na początku zdania pytajnego, li 'czy, czyż’ — typowa dla języka scs. w zdaniach pytajnych retorycznych, w których zajmuje ona drugie miejsce po członie zdania najmocniej akcentowanym pod względem logicznym, np. ty li jest clsan ijudeiskt? 'czy ty jesteś królem żydowskim?’ itp. (por. w języku polskim archaiczne li w pytaniach);

c) uwydatniająca (wzmacniająca, podkreślająca, nawiązująca) i względna — występująca bardzo często między wyrazami — partykuła ze 'zaś’ lub -źe dodawana, do innych wyrazów, zwłaszcza zaimków, przysłówków, spójników, np. iże (jiże), ttźe 'tenże’, nikitoże, nilttoże, jakoże, niktdeże, uźe, juźe itp.

3) Wykrzykniki towarzyszą różnego rodzaju zdaniom lub równoważnikom zdania, nadając im odpowiednie zabarwienie uczuciowe — podziwu, zachwytu, złości, rozpaczy, prośby itp. W tej funkcji występowały w języku scs.: o! 'ol', olei 'o!, och!’, o velel 'o!’, uva, uvy! 'ach!, biada!’, gore! 'biada!’; charakter wykrzyknikowy w zależności od kontekstu mają też niektóre partykuły, między nimi elementy pochodzenia zaimkowego, uwydatniające treść zdania lub skierowujące uwagę na coś, np. se 'oto’, « se *i oto’, ese ‘oto’, to 'to, tak’, tl *oto’, ei 'tak, oto’ itp.

108

109