wykłady z polskiej składni6

16 Wprowadzenie do składni

4. Istota komunikatu językowego: predykacja

Komunikat językowy polega przede wszystkim na przekazywaniu przez mówiącego pewnej określonej informacji na temat rzeczywistości pozajęzykowej (rzeczywistej lub pomyślanej). Oczywiście, przedmiotem komunikacji może być sam mówiący lub zjawiska językowe. Mówiący stwierdza (orzeka), że pewien stan rzeczy zachodzi (tzn. pewnemu fragmentowi rzeczywistości przysługuje pewna własność), lub też pyta o pewien stan rzeczy bądź żąda zajścia określonego stanu rzeczy, słowem — wyraża różne postawy modalne względem treści komunikowanej. O postawach tych będzie mowa w dalszych wykładach.

Wyróżnienie przez mówiącego pewnego stanu rzeczy (inaczej: przypisanie pewnemu fragmentowi rzeczywistości pewnej własności) wraz z wyrażeniem postawy modalnej nazywane jest orzekaniem (lub predyka-cją) w sensie szerokim (w węższym predykacja to tylko asercja, stwierdzanie). Samo przypisanie własności pewnemu przedmiotowi (np. otwarte drzwi) nie zawiera jeszcze predykacji i nie jest samodzielnym komunikatem. Musi nastąpić jeszcze akt mentalny (lub wolicjonalny) mówiącego: stwierdzający (Drzwi są otwarte), żądający (Niech drzwi będą otwarte!), pytający (Czy drzwi są otwarte?).

W akcie komunikowania wystąpić muszą więc dwa składniki: 1) wskazywanie na pewien wycinek rzeczywistości i powiązanie z nim pewnej własności (tzw. atrybucja) i 2) orzekanie przysługiwania tej własności danemu wycinkowi rzeczywistości bądź wyrażenie pewnej hipotezy na ten temat lub też wyrażenie postawy woli wobec tego stanu. Innymi słowy, akt „predykowania” to ustosunkowanie się nadawcy wobec wyróżnionego stanu rzeczy. Np. w zdaniu: W pokoju jest ciemno można wyodrębnić dwa składniki semantyczne: 1) powiązanie cechy ‘bycie ciemno’ z określonym pomieszczeniem i 2) uznanie tego stanu rzeczy za fakt. Inna postawa modalna może prowadzić do wytworzenia zdań typu: Czy w pokoju jest ciemno? Niech w pokoju będzie ciemno!

Wyrażanie predykacji stanowi istotę wypowiedzenia, a w szczególności konstrukcji zdaniowych. Formą predestynowaną do wyrażania predykacji jest przede wszystkim orzeczenie werbalne, tzn. forma osobowa czasownika, gdyż to ona dzięki wykładnikom kategorii gramatycznych zawiera informację o lokalizacji zdarzenia w czasie oraz o postawie modalnej wyrażanej trybem gramatycznym. Predykację zawierają również wypowiedzenia niezdaniowe, typu: To dziwne! Szkoła! (tzn. ‘to, co widzę, jest szkołą’, ‘niedaleko jest szkoła’), On! (w odpowiedzi na pytanie: Kto to zrobił? orzekamy, że zrobił to ‘on’, tzn. ktoś wskazany). Predykacja zawarta jest także w zawiadomieniach: w tym wypadku przedmiot, o którym orzeka się własność wskazaną w napisie, jest bezpośrednio „załączony”.

Oprócz komunikatów o funkcji informacyjnej istnieją wypowiedzenia o charakterze ekspresywnym bądź impresywnym, w których brak informacji o pewnym stanie rzeczy i oczywiście predykacji. Są to wypowiedzenia typu Hej! Cholera! Cześć! Dzień dobry! itp. Szerzej o nich będzie mowa w rozdz. XV.

Nie mają samodzielności komunikacyjnej (i tym samym predykacji) konstrukcje stanowiące tylko części wypowiedzeń, będące ich nieorzekają-cymi składnikami. W analizowanym wyżej zdaniu:

Wczoraj odwiedził mnie dawny kolega mojego brata

takimi konstrukcjami są np. połączenia dawny kolega i mój brat. Nie zawierają one predykacji, a jedynie przypisują obiektowi określoną własność. Użycie tych grup w izolacji bez intencji komunikatywnej, której wykładnikiem jest odpowiednia intonacja, otwiera jedynie miejsce dla orzekania, np. wypowiedzenie grupy dawny znajomy (z zawieszeniem głosu) prowokuje jedynie pytanie: I co z nim? Co chcesz o nim powiedzieć? Oczywiście, każda z tych grup może stać się sytuacyjnie przy odpowiedniej intonacji samodzielnym komunikatem zawierającym predykację, np. przy przedstawianiu: Mój brat! Mój znajomy!

W literaturze składniowej konstrukcje omawianego typu określane są jako konstrukcje atrybutywne. Będzie o nich mowa szerzej w rozdziale następnym. Natomiast problem złożonych konstrukcji z poboczną predy-kacją omówimy w rozdz. VIII.