wykłady z polskiej składni1

26 Wprowadzenie do składni

Wczoraj odwiedził mnie dawny kolega mojego brata

odwiedził

Mówienie natomiast jest operacją odwrotną — przekładaniem porządku strukturalnego na linearny. Jest to procedura rozwijania wyjściowego schematu zdaniowego, w tym wypadku struktury o dwóch pozycjach obligatoryjnych:

(ktoś) — ODWIEDZIĆ — (kogoś)

odwiedził

wczoraj

mnie

kolega —

_L / \ brata dawny

mojego

W wyniku operacji rozwijania rozbudowana została mianownikowa grupa nominalna oraz dodano do orzeczenia określenie adwerbialne.

Elementarna analiza składniowa polega na wykrywaniu związków składniowych w obrębie wypowiedzenia; dokonuje jej każdy mówiący nieświadomie. Polonista, badacz i znawca polszczyzny przeprowadza ją świadomie i eksplicytnie.

7. Struktura semantyczna i syntaktyczna wypowiedzenia

Zakończmy nasze rozważania wstępne podsumowaniem obu wykładów. W pierwszym wykładzie (rozdz. I) pokazywaliśmy definicyjne (niezbędne) składniki semantyczne wypowiedzenia rozumianego jako komunikat wypowiadany przez jakiegoś nadawcę i skierowany do odbiorcy, dotyczący określonego tematu (przedmiotu): zawarte w nim jest orzekanie czegoś o czymś. Komunikat ten sytuuje opisywane zdarzenie (stan rzeczy) w czasie i zawiera określone ustosunkowanie nadawcy względem owego stanu rzeczy (modalność). Te elementy tworzą strukturę semantyczną (a ściślej: logiczno-semantyczną) wypowiedzenia.

Ta sama treść może być w bardzo różny sposób wyrażona syntakty-cznie. Stąd kolejną „warstwę” wypowiedzenia stanowi sieć związków syn-taktycznych wyznaczana przede wszystkim przez własności składniowe czasownika, a także własności składniowe innych użytych w zdaniu wyrazów, rozbudowujących grupy^syntaktyczne.

Wreszcie ta sama treść logiczno-semantyczna i ta sama struktura syntaktyczna może ukrywać w sobie niejednakowe funkcjonalne rozłożenie akcentów, a więc różne aktualne rozczłonkowanie treści: tzw. strukturę tematyczno-rematyczną. Pokażmy to na przykładzie dwóch prostych zdań:

Jan przyjechał

Przyjechał Jan.

W pierwszym zdaniu informuje się o Janie, że przyjechał (temat: ‘Jan’, remat: ‘jego przyjazd’), w drugim zaś zdaniu tematem, a więc czymś znanym, danym jest ‘czyjś przyjazd’, a remat doprecyzowuje, kto przyjechał. Ten aspekt wypowiedzi stał się przedmiotem badań stosunkowo niedawno. Zapoczątkowuje te badania praca czeskiego językoznawcy Vi-lema Mathesiusa (1947); w ostatnich latach badania struktury tematycz-no-rematycznej wypowiedzi rozwijają się bardzo intensywnie także w językoznawstwie polskim. Wymienić tu trzeba przede wszystkim prace A. Bogusławskiego (1977) i R. Huszczy (1991). Popularny wykład tej problematyki można znaleźć w książce T. Dobrzyńskiej (1993) oraz w artykule E. Zakrzewskiej (1993).

W sumie więc w obrębie wypowiedzi można wyróżnić:

1) Strukturę semantyczno-logiczną obejmującą następujące elementy: przypisywanie predykatu pewnemu fragmentowi świata (tzw. struktura predykatowo-argumentowa, zapisywana dalej za pomocą formuły zapożyczonej z logiki symbolicznej jako P_(x>y .>), lokalizowanie w czasie opisywanego stanu rzeczy (Temp), ustosunkowanie nadawcy względem tego opisywanego stanu rzeczy (Mod), precyzowanie, do jakiego obiektu świata odnosi się predykacja (informacja o wyznaczoności, czyli referencji, Ref).