Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
Tadeusz Biesaga SDB
CEL OSTATECZNY, POŻDANIE NATURALNE W ETYCE ŚW. TOMASZA1
1.0.1Przyczynowanie a teleologizm etyki Tomasza
Etyka Tomasza zdaniem T. Åšlipki jest mocno zakorzeniona w jego metafizyce. Swoje
podstawowe zasady i pojęcia czerpie ona z metafizyki i antropologii (psychologii)
filozoficznej. Szczególnie dotyczy to kwestii rozumienia ruchu, zmian, działania2. U
podstaw etyki św. Tomasza leży w I-szej części Sumy wypracowana spirytualistyczna i
teistyczna antropologia, a w bardziej jeszcze głębinowej warstwie realistyczna metafizyka 3.
Tym, co decyduje o charakterze etyki Tomasza jest zdaniem przytaczanego autora
metafizyka przyczyn4. W myśl tej metafizyki pierwszą przyczyną w dziedzinie działania
jest przyczyna celowa. Toteż traktat o celu i szczęściu człowieka umieszcza Tomasz na czele
całej swojej etyki 5.
Warto tu zaznaczyć, że Arystoteles uprawiał najpierw metafizykę jako badanie
pierwszych przyczyn6. W swej Metafizyce opracował on cztery przyczyny tłumaczące
rzeczywistość. Są to: przyczyna formalna, materialna, sprawcza i celowa. Dostrzegł on
odwoływanie się do przyczyny materialnej już u filozofów jońskich, z tym, że za przyczynę
materialną nie uznał takich żywiołów jak: woda, powietrze, czy ogień, lecz materię pierwszą,
określoną jako to, z czego coś powstaje i trwa 7. Pitagorejczycy i Platon szukając tego, co
stanowi o jedności, tożsamości bytu wskazywali na ten element, który Arystoteles nazwał
formÄ…, albo przyczynÄ… formalnÄ… organizujÄ…cÄ… materiÄ™ do bycia zdeterminowanym
konkretnym bytem.
Te dwie przyczyny jako wewnętrzne złożenia bytu tłumaczyły byt, ale jako
rzeczywistość tożsamą. Dopiero wprowadzenie przyczyny sprawczej i celowej,
wyjaśniających jego powstanie czy ginięcie, ruch oraz zachodzące w nim zmiany, jego
działanie i rozwój, pozwoliło tłumaczyć byt jako rzeczywistość dynamiczną8. Jeżeli trzy
1
Z pracy: T. Biesaga, Spór o normę moralności, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii
Teologicznej, Kraków 1998, s. 130-157
2
T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, Kraków 1984, s. 24.
3
Åšlipko, W poszukiwaniu prawdziwego Tomasza, jw., s. 5.
4
Tamże, s. 7.
5
Tamże.
6
Arystoteles, Metafizyka A (I) 3 - 10; zob. G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. II, Platon, Arystoteles,
tłum. L. I. Zieliński, Lublin 1996, s. 400nn.
7
Arystoteles, Metafizyka, H (VIII) 1042; zob. M. A. Krąpiec, Metafizyka ogólna teoria rzeczywistości, w:
M. A. KrÄ…piec i inni, Wprowadzenie do filozofii, Lublin 1996, s. 196.
8
Reale, Historia filozofii starożytnej, t. II, jw., s. 401.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
wymienione wyżej przyczyny zastał Arystoteles u poprzedzających go myślicieli, to sam
zwrócił jeszcze szczególną uwagę na cel działania, czyli na przyczynę celową, która jest
motywem działania bytu 9. Chodziło mu o motyw koordynujący i przyporządkowujący
działanie jakiemuś jednemu dobru , które jest dobrem całości10. Przyczynowanie celu
pisze M. A. Krąpiec wiąże się z oddziaływaniem dobra, które jest przedmiotem wszelkiego
pożądania. Dobro, z chwilą gdy jest (choćby zalążkowo) poznane jako odpowiadające
naturze bytu poznającego, wzbudza pożądanie (...), staje się celem 11. Samo poznanie dobra,
nie jest jeszcze byciem poruszonym przez nie do działania. Aby zacząć działać trzeba
otrzymać jakieś poruszenie , jakiś impuls do działania 12. Ten impuls powstaje w wyniku
ogólnego ujrzenia dobra i wzbudzenia jego pożądania, w którym nasza wola nakierowuje się
na dobro. Można ten impuls nazwać pierwszą przemianą w podmiocie, pierwszą miłością ,
która wytrąca podmiot poznający z bierności, nakłania naszą wolę do działania ku dobru,
czyli do działania celowego13.
Specyficzne akcentowanie niektórych z wymienionych przyczyn może mieć swoje
przeniesienie na kwestię eudajmonizmu w etyce. Można powiedzieć, że przyczynowanie
celowe jako odkrycie Arystotelesa jest czymÅ› charakterystycznym i niezbywalnym dla jego
metafizyki i etyki, a przyczynowanie wzorcze jest charakterystyczne dla filozofii Platona, czy
pózniej św. Augustyna. Dla Tomasza przyczyna celowa w porządku działania jest pierwszą,
jest przyczyną przyczyn. Cel, który porusza działającego jest pierwszą podstawą działania
(primum principium acionis), działający (rozumiany jako przyczyna sprawcza), jest na
drugim miejscu, a na trzecim miejscu jest forma, która przez przyczynę sprawczą jest
angażowana do działania14. Przyczyna formalna była rozwijana w historii filozofii zdaniem
M. A. Krąpca jako przyczyna formalna wewnętrzna i zewnętrzna, czyli wzorcza15. Pierwsza
konstytuuje byt od wewnątrz, czyli organizuje materię i nadaje mu określoną treść. Jest ona
wewnątrz bytu istotnym kształtem - ideą , formującą jakiś układ materii do bycia taką a nie
inną rzeczą. Jest ona racją jedności, tożsamości bytu. Przyczyna formalna zewnętrzna np. idea
rzeczy w umyśle Boga, to pierwszy wzór rzeczy powoływanej do istnienia. Wzorczość
Arystoteles związał głównie z wytwórczością, kiedy to twórca wytwarza jakiś przedmiot
użyteczny według posiadanej w umyśle idei. Platon uznał świat idei za prawdziwą
9
Krąpiec, Metafizyka ogólna teoria rzeczywistości, jw., s. 194.
10
Tamże, s. 195.
11
Tamże, s. 201.
12
Tamże.
13
Tamże.
14
STh I q. 105 a. 5; zob. W. Kubiak, Filozoficzne ujęcie dobra w Sumie teologii św. Tomasza z Akwinu,
SPhCh 24(1988) nr 1, s. 190n.
15
M. A. KrÄ…piec, Metafizyka, Lublin 1988, s. 442.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
rzeczywistość, a świat materialny tylko za cienie tych idei16. Św. Augustyn umieścił świat idei
w Bogu i stąd według niego poznanie to ogląd idei boskich , czyli odczytanie drogą
iluminacji odwiecznego prawa mądrości Bożej, według którego wszystko się staje i porusza17.
Te różnice w rozumieniu przyczyny wzorczej i jej związku z przyczyną celową mogą
wpływać również na kwestię akceptacji bądz krytyki teleologizmu - eudajmonizmu etyki
tomistycznej. W rozumowaniu bliższym nurtowi platońsko-augustynskiemu, będzie się
akcentować wzorczość w sensie idei boskich, idei niezależnych od doświadczenia,
posiadanych w jakimś bezpośrednim oglądzie, które są podstawą i kryterium tego, co
moralnie dobre. To nie pojęcie dobra-celu czy szczęścia tworzy takie kryterium, ale
najogólniejsze normy, wartości - wzorce.
Tak mocne akcentowanie wzorczości wywodzi się zdaniem Krąpca i z tego, że każde
działanie woli zakłada poznanie intelektualne. Nie jest możliwe wyzwolenie z siebie
celowego działania bez uprzedniego poznania 18. Dzieje się tak dlatego, że w procesie
działania intelekt współpracuje z wolą i jej celowym działaniem, kierując (poprzez
przyczynowanie wzorcze) samym działaniem 19. Mimo, że poznanie to, czyli posiadanie
obrazu, pojęcia rzeczy poznawanej jest niezbędne i jest warunkiem koniecznym dla celowego
działania, to jednak nie jest ono impulsem, czy pierwszym aktem miłości woli
wyzwalającym działanie. Ingerencja poznania w działanie celowe jest tak wielka, że wielu
utożsamiło samą celowość z planowaniem rozumu (...) tymczasem przyczynowanie
celowe, samo w sobie wzięte, nie jest funkcją rozumu, ale woli i jej miłości 20. Działanie
przyczyny wzorczej nie jest autonomiczne, lecz zwiÄ…zane z przyczynÄ… celowÄ… i sprawczÄ…. Te
właśnie trzy przyczyny tłumaczą działanie świadome. Najpierw, w wyniku spontanicznego
poznania, rodzi się pierwsze chcenie, czyli pierwsza miłość przedmiotu . Mamy tu do
czynienia z przyczynowaniem celowym dobra. Dopiero, kiedy w refleksji determinujemy
bliżej i dokładniej treść poznawczą tej miłości, pojawia się w umyśle idea - wzór, która
dookreśla cel, i przez to nadaje taki a nie inny kierunek konkretnemu działaniu21. Nie znaczy
to, że to pierwsze poruszenie dobrem-celem i następne uszczegółowione przez treść wzorczą,
jest wynikiem działania wzoru, lecz jest jedynie ujawnianiem tego, co mówiliśmy wyżej, że
poznanie poprzedza działanie. Nil volitum quin praecognitum, nic nie jest chciane jeśli
wpierw nie jest poznane. Poznanie jest nieodzownym warunkiem dla działania celowego, ale
16
Krąpiec, Metafizyka ogólna teoria rzeczywistości, jw., s. 197.
17
Tamże, s. 198.
18
Tamże, s. 202.
19
Tamże.
20
Tamże, s. 202-203.
21
KrÄ…piec, Metafizyka, jw., s. 445, 464nn.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
nie jest działaniem, pożądaniem dobra. Czym innym jest jednak akt poznania dobra (bytu),
w którym niejako interioryzujemy ujęte poznawczo treści bytu, a czym innym jest działanie
skierowane ku poznanemu bytowi; są to jakby dwa przeciwstawne ruchy: do-wnętrzne w
poznaniu i od-wnętrzne w pożądaniu, w miłości będącej motorem napędowym działania 22.
Dobro-cel i wyzwalane przez nie pożądanie jest więc związane z posiadaniem pojęcia wzoru
tego dobra, ale jest ono odrębną racją tłumaczącą działanie. Zdaniem Krąpca, w nurtach
współczesnych, akcentujących głównie ideę-wzór jako samodzielną rację postępowania, nie
dostrzega się odrębności i swoistości przyczynowania celowego23.
1.0.2Centralne miejsce celu ostatecznego w etyce św. Tomasza
Św. Tomasz przywołuje pojęcie celu ostatecznego już w swej filozofii czy teologii
pochodzenia czy stworzenia świata. Cały kosmos jest w drodze do Boga, skąd pochodzi i w
którym jedynie może znalezć swoje spełnienie 24. Ten dynamizm działania można za
Tomaszem ująć w schemat: exitus reditus. Bóg stwarzając świat wpisał stworzeniom
dążenie do doskonaÅ‚oÅ›ci (eine appetitus nach Vollkommenheit eingeprägt)25. Jest ono dane
przez niego i jednocześnie okazuje się, że do niego zmierza, ponieważ najwyższe dobro
odnajdują stworzenia w tym samym Stwórcy, od którego wyszły. Bóg jest zródłem
wszelkiego bytu. Wszystko, co istnieje ma uczestnictwo w bycie.
To dążenie do własnego urzeczywistnienia się charakteryzuje całe stworzenie. Jest to
powszechna voluntas naturae26 wszystkich stworzeń, całego kosmosu. Jest to odkrycie
podstawowych dynamizmów działania. Wszystkie stworzenia znajdują się w drodze do
Boga, który jedynie może zapewnić im ostateczne speÅ‚nienie (die letztgültige Erfüllung) 27.
Wszystko, co istnieje zmierza do tego, co mu jest właściwe, co jest odpowiednie i
współmierne jego naturze28. Każdy byt świadomie czy nieświadomie zmierza do swego
rozwoju (sucht seine eigene Entfaltung)29.
To celowościowe skierowanie do Boga inaczej objawia się w stworzeniach
nierozumnych, a inaczej w stworzeniach obdarzonych rozumem. Te pierwsze zmierzajÄ… do
Boga nieświadomie. Są one kierowane celowością zawartą w inklinacjach naturalnych.
22
Krąpiec, Metafizyka ogólna teoria rzeczywistości, jw., s. 138.
23
KrÄ…piec, Metafizyka, jw., s. 466.
24
Benezet Bujo, Die Begründung des Sittlichen. Zur Frage des Eudämonismus bei Thomas von Aguin,
Padeborn, München, Wien, Zürich 1984, s. 183.
25
Tamże, s. 95; zob. Sent. IV d. 49 q. 1 a. 3 sol. 1.
26
SCG III c. 16-24 i c. 23-24.
27
Bujo, Die Begründung des Sittlichen, jw., 95; zob. Leclercq, La philosophie morale de Saint Thomas
devant la pensée contemporaine, jw., s. 284.
28
STh I-II q. 8 a. 1c; Sent. IV d. 49 q. 1 a. 3 sol. 1; Sent. II d. 1 q. 2. 2 sol; SCG III c. 3; c. 20; c. 21n.
29
Bujo, Die Begründung des Sittlichen, jw., s. 95.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
Appetitus naturalis niejako sam doprowadza je bezpośrednio i bezbłędnie do celu.
Istoty świadome rozpoznają celowość swej natury, i w sposób dobrowolny realizując tę
celowość, zmierzają do swego ostatecznego celu. Osiągnięcie tego celu nie jest tu
zagwarantowane samym funkcjonowaniem inklinacji naturalnych. Istota świadoma może
bowiem skierować się do innego celu niż ten, do którego kieruje go jego natura. Prawdą jest,
że wola człowieka w swym spontanicznym, pierwszym skierowaniu kieruje się do dobra w
ogólności (bonum in communi)30. Jej przedmiotem jest bonum universale, które jednocześnie
jest celem ostatecznym31. Mimo, że wola skierowana do dobra w ogólności realizuje to
skierowanie poprzez dobra cząstkowe, to jednak w tym skierowaniu wyraża się dążenie do
celu ostatecznego.
Człowiek nadaje sens swoim czynom poprzez cel, który one realizują. Zmierza on do
takiego celu, ponieważ rozpoznaje go jako dobro, czy też jako to, co doskonali, uszczęśliwia
działającego. Nie chodzi tu więc o jakąkolwiek szczęśliwość, ale o taką, która stanowi o pełni
człowieczeństwa i stąd może być określana jako cel ostateczny (finis ultimus).
Przyporządkowanie różnorodnych czynów do celu ostatecznego, nadaje im jedność. Ta
jedność osiąga swój szczyt poprzez uczestnictwo (participatio) w najwyższym dobru, w
Bogu.
Nawet jeśli człowiek myli się w określeniu tego najwyższego dobra, to nie znaczy, że nie
działa w imię dobra ostatecznego. Jego błędy w poznaniu celu ostatecznego nie podważają
istnienia takiego celu, lecz ujawniają, że człowiek nawet poprzez złudzenia i błędy poszukuje
takiego celu i w różnorodnych czynach chce go realizować. Dostrzega on ograniczoność
wybranych przez siebie, różnorodnych, szczegółowych dóbr ziemskich, i otwiera się przez to
w kierunku ostatecznego dobra prawdziwego. Z tej perspektywy poszczególne moralne akty,
które zmierzają i realizują cząstkowe dobra, są w stosunku do celu ostatecznego (zum letzten
Ziel) tylko celami pośrednimi (Zwischenziele)32.
Wprawdzie cnoty umożliwiają zmierzanie do właściwego dobra-celu, ale nie są one tymi
celami. Otrzymują one swoje uzasadnienie od celu ostatecznego (vom finis ultimus), ponieważ
są drogą (via ad beatitudinem) czy zapowiedzią szczęśliwości (inchoatio beatitudinis).
Tomasz wiedział, że człowiek nie zawsze aktualnie (actualiter) myśli o celu
ostatecznym (finis ultimus). Dlatego akcentował, że kiedy działa on odpowiedzialnie, jest
30
Tamże, s. 96; zob. P. Engelhardt, Zu den anthropologischen Grundlagen der Ethik des Thomas von
Aquin. Die Enthüllung des maß-gebenden Lebenszieles durch das desiderium naturale, w: P. Engelhardt, (red.),
Sein und Ethos. Untersuchung zur Grundlegung der Ethik, Walberberger Studien. Philosophische Reihe, 1,
Mainz 1963, s. 187.
31
STh I-II q. 10 a. 1 c.
32
Bujo, Die Begründung des Sittlichen, jw., s. 184.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
przynajmniej wirtualnie (virtualiter) poruszany przez ostatecznie chciany cel 33. Mimo, że
szczęście życia przyszłego (beatitudo futurae vitae), szczęście doskonałe (beatitudo perfecta)
jest tym, które określa znaczenie dotychczasowego życia, to jednak nie przekreśla ono przez
to szczęścia ziemskiego, niedoskonałego (beatitudo imperfecta). Chociaż Bóg jest tym, co
ostatecznie uszczęśliwia, to jednak dokonuje się to w procesie bogacenia się człowieka o
dostępne mu w tym życiu dobra. Człowiek powinien i może wszelkie materialne i duchowe
dobra kochać i znalezć w nich swoje ziemskie szczęście i kosztować go, kiedy prowadzi
ono do osiągnięcia prawdziwego szczęścia, to znaczy Boga 34.
Z tej perspektywy wszystko, co na ziemi chciane i poszukiwane osiąga swój szczyt w
cnotach (in den Tugenden). Mimo, że cnoty w tym, co jest możliwe do osiągnięcia w tym
życiu mogą uszczęśliwiać człowieka, to jednak wskazują one i prowadzą do szczęśliwości
wiecznej (beatitudo aeterna).
Chociaż życie aktywne (vita activa) wraz z moralnymi cnotami (virtutes morales) jest
nieodzowne dla cnót intelektualnych (virtutes intellectuales), to jednak pytanie o Boga jako
najwyższe dobro stawia nasz intelekt, a nie wola. Stąd też życie kontemplatywne (vita
contemplativa) jest już najwyższym dobrem ziemskim, gdyż przygotowuje do wiecznej
kontemplacji Boga. Stąd w kontemplacji Boga (contemplatio), w wizji uszczęśliwiającej
(visio beatifica) upatruje Tomasz ostateczne spełnienie się i szczęście człowieka.
Nasz intelekt z natury dąży do prawdy, do poznania Boga. To naturalne pragnienie
(desiderium naturale) nie da się zrealizować w pełni w tym życiu. Na pytanie, czy poza nim
kryje się jakaś realna rzeczywistość, Tomasz odpowiada, że niemożliwe jest, aby naturalne
pożądanie było puste (impossibile est naturale desiderium esse inane, vanum)35. Natura nie
zmierza do pustki, lecz do spełnienia. Inaczej jej dążenia prowadziłyby do absolutnej
frustracji (natura enim nihil facit frustra)36. Istnienie i działanie różnych stworzeń w tym
człowieka, byłoby niezrozumiałe. Pożądanie naturalne uformowane przez moralne i
intelektualne cnoty, daje człowiekowi rzeczywistą możliwość osiągnięcia celu ostatecznego.
Tomasz wyróżnia tutaj osiągnięcie szczęścia niedoskonałego (beatitudo imperfecta) i
szczęścia doskonałego (beatitudo perfecta). To drugie potwierdzone jest również poprzez
Objawienie. Z tej perspektywy jest ono w pierwszym rzędzie darem Boga (Geschenk
Gottes)37. Osiągnięcie szczęśliwości wiecznej nie jest jednak wbrew, czy ponad naturą
33
Tamże.
34
Tamże.
35
SCG II c. 55 n. 1209; SCG III c. 25 n. 2063; SCG III c. 48 n. 2257; SCG III c. 44 n. 2213; c. 51 n. 2284;
c. 57 n. 2334; STh I q. 12 a. 1; In Eth. Nic. 1 c. 11 lect. 16 n. 202.
36
SCG II c. 55 n. 1309; SCG III c. 48 n. 2257.
37
Bujo, Die Begründung des Sittlichen, jw., s. 185.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
człowieka stworzoną przez Boga, lecz zakłada pełną realizację tej natury. Znaczy to, że
stawanie się człowiekiem (Ich-Werdung des Menschen) jest realizowane równocześnie przez
człowieka i przez Boga 38.
Z przeprowadzonej wyżej rekonstrukcji poglądów Tomasza wynika, że zarówno
struktura jego etyki jak i jego teoria przyczyn i metafizyczna teoria dobra wskazują iż cel
ostateczny (szczęście) zajmuje centralne miejsce w jego etyce. Wydaje się, że tej etyki nie da
się bez tych pojęć zrozumieć.
1.0.3Pożądanie naturalne a dobro moralne
Doktryna św. Tomasza o celu ostatecznym (szczęściu) jako podstawowym dziale etyki
krytykowana jest szczególnie za odwoływanie się w określaniu dobra-celu do naturalnych
skłonności (desiderium naturalne, appetitus, inclinatio naturalis), do pragnienia własnej
doskonałości, szczęścia. Jeśli bowiem u podstaw postępowania moralnego staje zasada
realizacji naturalnego pożądania własnej doskonałości, szczęścia, to wtedy nie tylko inne
osoby, ale dobro Absolutne: Bóg staje się dobrem ze względu na zaspokojenie tych
naturalnych pożądań, ze względu na doskonalenie nas samych. Jeśli ten zarzut jest
prawdziwy, to taka eudajmonologia traci charakter etyczny i staje siÄ™ felicytologiÄ…, czyli
teorią maksymalizacji własnego szczęścia39. Nie da się z niej usunąć egoistycznego elementu
relatywizacji dobra samego w sobie do tego, co służy dla mnie. Aby zbudować etykę jako
naukę o bezinteresownej afirmacji dobra dla niego samego, trzeba oddzielić ją wyraznie od
teorii realizacji własnych pożądań, własnego szczęścia. Zdaniem krytyków eudajmonologii,
powodem powyższego błędu jest wychodzenie przez interpretatorów Tomasza w budowaniu
etyki od metafizyki i metafizycznej koncepcji dobra i odwoływanie się w niej do naturalnego
pożądania własnej doskonałości, szczęścia.
T. Styczeń przeformułowując etykę z dedukcyjnej, czyli rozpoczynającej się od
metafizycznego ujęcia dobra i dochodzącej do określenia dobra moralnego, na etykę
redukcyjną, czyli wychodzącą od doświadczenia powinności moralnej i po ujęciu jej
specyficzności szukającą jej metafizycznych podstaw zarzuca tej pierwszej nie tylko
niepoprawność metodologiczną, ale również związany z tą niepoprawnością eudajmonizm40.
38
Tamże.
39
T. Styczeń, Etyka niezależna, jw., s. 23.
40
T. Styczeń, Problem możliwości etyki jako empirycznie uprawomocnionej i ogólnie ważnej teorii
moralnej, Lublin 1972; Tenże, Etyka jako nauka empiryczna w ujęciu T. Czeżowskiego i T. Kotarbińskiego, RF
19(1971) z. 2, s. 43-57; Tenże, W sprawie etyki niezależnej, w: Tenże, Wprowadzenie do etyki, Lublin 1993;
Tenże, Doświadczalny punkt wyjścia etyki, w: W drodze do etyki, Lublin 1984; Tenże, Problem autonomii etyki,
w: W drodze do etyki, jw.; Tenże, Etyka niezależna, jw.; zob. J. Gruszka, Karola Wojtyły i Tadeusza Stycznia
propozycja metodologicznego modelu etyki, ATK Warszawa 1993 (praca magisterska napisana pod moim
kierunkiem).
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
Już F. M. Schmölz O.P.41, szukajÄ…c dynamicznej mocy prawa naturalnego, dzieliÅ‚
tomistów na tych, którzy w ujęciu moralności wychodzą od tego co, w poznaniu ujawnia się
jako specyficznie moralne, i odróżniają od razu to, co moralne od tego co fizyczne i tych,
którzy wychodzą od metafizycznych podstaw etyki, czyli wprost od metafizycznego ujęcia
dobra42. Ta druga tendencja, oprócz niebezpieczeństwa pomieszania dobra fizycznego czy
metafizycznego z dobrem moralnym, ujmuje dobro moralne poprzez odwołanie się do jego
pożądalności (appetitus), do inklinacji naturalnych (incilinatio naturalis), do celu, szczęścia,
jako podstawy powinności moralnej43. Mimo, że ta perspektywa wyraznie ujawnia ścisły
związek etyki z metafizyką, to jednak zdaniem wspomnianego wyżej autora będąc jedynie
zwieńczeniem metafizyki (ein Corollarium der Metaphysik), nie ujmuje właściwie moralności
jako takiej44. Rekonstruując więc w etyce tomistycznej metafizyczne ujęcie dobra oraz
metodologiczne uzależnienie etyki w punkcie wyjścia od metafizyki należy przeanalizować,
czy rzeczywiście obie te kwestie implikują eudajmonistyczne określenie normy moralności.
Niektórzy tomiści wychodzący w ujęciu powinności moralnej od bytu, od bytowych racji
działania (dobro, cel, doskonałość, pełnia rozwoju, szczęście), mają tendencje wypowiadania
się o etyce tomistycznej jako etyce eudajmonistycznej, gdyż tylko w tym ujęciu można podać
bytowe racje działania bytu przygodnego.
A. D. Sertillanges w punkcie wyjścia etyki zakłada trzy rzeczy: racjonalność
rzeczywistości, dążenie do celu i zgodny z rozumem eudajmonizm. Każdy byt, każda istota
żywa, dąży do swej pełni. W przypadku człowieka dążenie do pełni można nazwać dążeniem
do szczęścia45. Św. Tomasz już na początku swego podstawowego dzieła, w kwestii 5 (De
bono in communi), opracowując dobro w ogóle postawił dwa pytania: Czy dobro i byt są
rzeczowo tym samym? oraz Czy każdy byt jest dobrem? 46. Odpowiadając na pierwsze
pytanie, stwierdza on, że dobro jest rzeczowo tym samym co byt, a różnica między nimi jest
czysto myślna 47. Argumentując za tym stanowiskiem dodaje, że dobro i byt są rzeczowo
tym samym; z tym zastrzeżeniem, że dobro dodatkowo zawiera w sobie pojęcie pożądalności,
czego nie zawiera byt 48. Wcześniej pożądalność uznaje Tomasz za istotę dobra (Ratio enim
boni in hoc consistit, quod aliquid sit, appetibile). Powołuje się przy tym na określenie
41
Schmölz O.P., Das Naturgesetz und seine dynamische Kraft, jw.
42
Tamże, s. 86.
43
Tamże, s. 111nn.
44
Tamże, s. 114.
45
A. D. Sertillanges, La Philosopie des Lois, Paris 1946, s. 12, 14.
46
STh I q. 5.
47
STh I q. 5 a. 1.
48
Tamże.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
Arystotelesa, że dobrem jest to, czego wszyscy pożądają (bonum est quod omnia
appetunt)49. Obok pożądalności określa Tomasz dobro terminem doskonałość (perfectum).
Każda rzecz dąży do własnej doskonałości (omnia appetunt suam perfectionem). Coś może
udoskonalać, jeżeli samo w sobie jest doskonałe (perfectum), czyli jeśli istnieje, jest bytem.
Przy pomocy powyższych określeń odpowiada Tomasz na następne pytanie. Stwierdza,
że każdy byt jako taki, jest dobrem, (...) bo każdy byt jako taki istnieje w rzeczywistości, a
tym samym w jakiejś mierze jest doskonałym (perfectum), a to dlatego, że każde
zaktualizowanie - ziszczenie (ens in actu) jest jakąś doskonałością (perfectio); a jeśli tak, to
przedstawia jakąś pożądaną wartość i jakieś dobro 50. Jeśli więc coś nazywamy, że jest złe, to
nie dlatego, że jest bytem, tylko dlatego właśnie, że mu brak jakiegoś bytu; np. mówimy:
człowiek zły, bo mu brak tej postaci bytu, jaką jest cnota 51.
Tak więc dobro można za Tomaszem zdaniem J. Piepera określić najpierw jako to, co
wszyscy pożądają (bonum est quod omnia appetunt; bonum est appetibile) by następnie to, co
pożądane (appetibile, Erstrebenswerte) przełożyć na dążenie do swej doskonałości (omnia
appetunt suam perfectionem)52. Wszystkie byty przypomina za Tomaszem J. Pieper dążą
do swej doskonałości (Vollkommenheit) 53. Podobnie twierdzenie analizuje w swej
wcześniejszej pracy pisząc: Tym, do czego wszyscy dążą (anstreben) jest spełnienie (die
Vollendung) własnej istoty (des eigenen Wesens)54. Dobrem jest więc ta właśnie doskonałość
(Vollkommenheit) i to, co do niej prowadzi. Dobro, doskonałość, to nic innego jego zdaniem
jak peÅ‚nia bytu (Fülle des Seins, plenitudo essendi). Każdy byt posiada w sobie naturalne
skierowania (naturhafte Wesenneigung) do swej pełni, aby się stał tym, czym jest55. To, co
istnieje w swym bycie, posiada więc istotowe skierowanie do doskonałości, celu działania,
celu ostatecznego, pełni swego bytu. To, co istnieje, istotowo siebie porusza (das Wirkliche
wesenhaft sich hinbewegt) do swego urzeczywistnienia56. Człowiek winien więc poddać
siebie zobowiązaniu: Bądz tym, kim jesteś ! (Werde, was du bist!), czyli każdemu
stwierdzeniu, w którym wypowiada się zawarty w tym istotowy kierunek wszelkiej
rzeczywistości 57.
Ten schemat ujmowania dobra da się zastosować do wszystkich bytów. Wszystkie byty
49
Tamże.
50
Perfectum vero habet rationem appetibilis et boni . STh I q. 5 a. 3.
51
STh I q. 5 a. 3 ad 2.
52
STh I q. 5 a. 1.
53
J. Pieper, Das Wirklichkeit und das Gute, München 1963, s. 67.
54
J. Pieper, Die ontische Grundlage des Sittlichen nach Thomas von Aquin, Münster 1929, s. 41n.
55
Die Quelle, aus der die Wesensbewegung des Wirklichen sich nährt, ist die naturhafte Neigung alles
Seins, zu werden, was es ist . Pieper, Das Wirklichkeit..., s. 68.
56
Tamże.
57
Tamże, 70-71.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
przez swoją zaistnienie i posiadanie określonej formy, skierowują się koniecznie do
określonych działań, które przynoszą im ich doskonalenie. To dążenie jest konieczne, wpisane
jest bowiem w ich formÄ™, w ich istotÄ™.
Powstaje jednak pytanie, jak to wyjaśnić, że byt istnieje, a jednocześnie się
urzeczywistnia, czyli staje się bytem aż do swej pełni (plenitudo essendi). Jak wyżej zostało
wspomniane Tomasz związał dobro z zaistnieniem formy bytu, ale również z tym, co jest
następstwem formy. To zmierzanie do pełni, stawanie się bytu jest więc kierowane
posiadanÄ… formÄ… rzeczy58.
J. Pieper, chcąc wyjaśnić stawanie się bytu przygodnego, odwołuje się nie tylko do
relacji między formą a materią, ale również do relacji między istnieniem i istotą (existentia,
Dasein; essentia - Sosein)59. W Bogu istota i istnienie sÄ… identyczne. StÄ…d tylko jego w
ścisłym sensie można nazwać bytującym (seiend), stworzenie, człowiek jest tym, który się
staje (werdend)60. To właśnie napięcie (Spannung), jakie powstaje w bycie między istotą
(Sosein) i istnieniem (Dasein), rodzące się parcie czy dążność do samourzeczywistnienia
odczytane w przypadku człowieka w poznaniu przez prasumienie, staje się podstawowym
prawem moralnym (das sittliche Grundgesetz)61. Stawanie siÄ™, to przeprowadzenie istoty
(des Soseins) ze stanu zarodkowych możliwości bytu (Potenz) do stanu urzeczywistnienia
(Akt)62. Tłumacząc, jak się to w bycie dokonuje J. Pieper pisze: na początku każdego
stawania znajduje siÄ™ minimalnie urzeczywistniona istota (ein minimal verwirklichtes
Sosein), na (prawdopodobnie niedościgłym) końcu znajduje się maksymalnie
urzeczywistniona, spełniona istota (maximal verwirklichtes, ausverwirklichtes Sosein).
Formułą tego istotowego ruchu (Wesensbewegung) jest: Stać się tym, czym się jest
(Werden, was ist; Sei, was du bist)63. Urzeczywistnienie istoty (Sosein) jest celem i dokonuje
się na końcu. Dobro z jednej strony, to cel, (Ziel), kres (Ende) tego urzeczywistniania się
istoty (Sosein), z drugiej jest to w pełni urzeczywistnione samo to, co rzeczywiste (das
seinserfüllte Wirkliche selbst)64.
Podobnie relacjonuje zmierzanie do pełni bytu Heinrich Rommen65. Im pełniej jakiś
stworzony byt urzeczywistnia swoją istotność (Wesenheit), im bardziej jego realne istnienie
58
STh I q. 5 a. 5.
59
Pieper, Das Wirklichkeit und das Gute, jw., 67.
60
Tamże, s. 68.
61
Tamże, s. 72.
62
Tamże, s. 68.
63
Das Wirkliche wird, was es ist . Tamże; Pieper, Die ontische Grundlage des Sittlichen nach Thomas
von Aquin, jw., s. 42, 44.
64
Pieper, Das Wirklichkeit und das Gute, jw., s. 68.
65
H. Rommen, Die ewige Wiederkehr des Naturrechts, Lepzig 1936.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
(Diessein) zbliża do istoty (Sosein), tym bardziej istota (essentia) pokonuje swoją
niedoskonałość w kierunku swego urzeczywistnienia (existentia) 66. Istota stając się realnym
aktem urzeczywistnia się i zbliża do pełni bytu czyli istnienia. Pełne urzeczywistnienie
swojej istoty, swej idei (Verwirklichung seines Wesens, der Idee) pisze H. Rommen jest
celem każdej rzeczy 67. Istota (die Wesenheit) każdej rzeczy jest celem i normą jest stawania
się 68. Rodząca się w tym skierowaniu powinność wyraża się w nakazie: stań się swoją istotą
(werde dein Wesensein)69.
Pierwszy akt synderezy zaznacza J. Pieper jest właśnie wyrażeniem tego
koniecznego dążenia bytu do swej pełni. Prawo naturalne bowiem wyraża tę właśnie
istotową inklinację bytu do pełnego urzeczywistnienia. Secundum ordinem inclinationum
naturalium est ordo preceptorum legis naturae70. To właśnie prasumienie, mając za podstawę
istotowe skierowanie bytu do swej pełni, podaje imperatywną definicję dobra-celu, i w niej
wyraża podstawową powinność formule: Bonum est faciendum. Powinność taka jest odbiciem
istotowego dążenia każdego bytu do swej doskonałości, a w przypadku człowieka jest
świadomym odczytaniem tej konieczności, czyli świadomym samoskierowaniem się w
kierunku swej pełni. Orzeczenie prasumienia (Ur-Gewissens) wyraża, że to, co rzeczywiste
(das Wirkliche) istotowo kieruje siÄ™ do celu, i w tym kierunku powinno siÄ™ (soll es sich
hinbewegen) kierować 71.
Porządkując różne określenia dobra u Tomasza czy tomistów H. Juros pisze: Tomasz
przeto w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czym jest dobro, stopniowo rozważa byt jako
pożądany (appetibile), odpowiedni (conveniens), udoskonalający (perfectivum) i doskonały
(perfectum) 72. Powstaje pytanie, które z tych określeń jest podstawowe dla pozostałych, które
z nich określa dobro jako takie. H. Juros w swej interpretacji Tomasza rozstrzyga to
następująco: Uwzględniając etapy myśli Tomasza można by dobro określić jako to, co będąc
doskonałe w sobie, posiada zdolność doskonalenia innego bytu, który z tej przyczyny
pożąda jej jako cel 73.
Św. Tomasz szukając określenia dobra wyszedł od tego, co jako skutek dobra ujawnia się
w podmiocie, czyli od pożądania. Ten fenomenologiczny podmiotowy, relatywny aspekt
prowadził go następnie do ukazania dobra jako takiego, czyli dobra w aspekcie absolutnym i
66
Tamże, s. 174.
67
Tamże, s. 175.
68
Tamże, s. 177.
69
Tamże, s. 184.
70
STh I-II q. 94 a. 2; Pieper, Die ontische Grundlage des Sittlichen..., jw., s. 42.
71
Pieper, Das Wirklichkeit und das Gute, jw., s. 69.
72
H. Juros, W sprawie tzw. subiektywnej definicji dobra, RF 22(1974) z. 2 s. 57.
73
Tamże.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
obiektywnym. Od pożądania, które jako skutek dobra wskazuje na nie jako swą przyczynę,
Tomasz dochodzi do określenia natury dobra jako takiego. Z płaszczyzny
fenomenologicznej (pożądający podmiot) przechodzi on na płaszczyznę ontyczną (byt
dobry jako podstawa pożądania). Mimo więc określenia dobra jako tego, co wszyscy
pożądają, nie można pożądalności uważać za rację dobra. Wzbudzenie bowiem pożądania
jest momentem wybitnie subiektywnym i nie może jak należy podejrzewać służyć do
jednoznacznej charakterystyki swej racji, jaką jest dobro 74. Mimo, że w poznaniu dobra nie
można pomijać jego pożądalności, gdyż ono zmusza do szukania przyczyny pożądania i
dążenia do celu, czyli wskazuje na przedmiot pożądania, to jest na istnienie dobra, które
porusza nasze pożądanie stając się celem działania, to jednak dobro tu jest pierwsze i ono jest
podstawą, racją pożądania. Filozofia tomistyczna stwierdza Juros nie uważa
pożądalności za rację formalną dobra. Nie należy ona do istoty dobra, lecz z niej wynika 75.
Stąd konkluzja dobrem nie jest coś dlatego, że się go pragnie, lecz pragnie się czegoś
dlatego, że jest dobrem 76.
Podobnie należy uzasadnić inne określenia dobra odwołując się do inklinacji naturalnych
czy do celu. Tomaszowe powiedzenie omne agens agit propter finem , należy zdaniem H.
Jurosa rozumieć jako omne agens agit propter bonum . Dobro przez to, że jest dobrem jest
pożądalne i jest celem działania77.
Po odrzuceniu pożądalności jako określenia natury dobra pozostaje potraktowanie dobra
jako doskonałości bytu. Zdaniem H. Jurosa takie ujęcie byłoby nieadekwatne. Adekwatne
pojęcie dobra w ujęciu tomistycznym zawiera jego zdaniem element absolutny:
doskonałość bytu samą w sobie oraz element relacyjny: zdolność udoskonalenia innego bytu
będącego w relacji do niego 78. Doskonałość oznacza tylko aktualizację bytu, dobro
natomiast oznacza aktualizację, o ile jest pożądalne 79. Pożądalne jest dlatego, że jest
doskonałe (perfectum), czyli że jest w akcie, że istnieje. Byt przez to, że istnieje, jest w akcie,
czyli posiada doskonałość, wchodzi w relację z innymi bytami i może je udoskonalić (jest
perfectivum). Przez tę zdolność udoskonalenia oraz przez to, że każdy byt dąży do swej
doskonałości, byt staję się godny pożądania, jest dobrem. Tak więc dla przezwyciężenia
subiektywistycznego czy eudajmonistycznego określenia dobra, odwołano się do istnienia,
aktu, doskonałości bytu. Przy bliższym wyjaśnieniu twierdzi się, że dobrem jest dany byt
74
Tamże, s. 49.
75
Tamże, s. 50.
76
Tamże, s. 52. H. Juros powołuje się na: EN 1. 1, n. 11; De Verit., 22, 1; STh I q. 6 a. 2 ad 2.
77
Tamże, s. 54.
78
Tamże, s. 57.
79
Tamże.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
przez odpowiednią i należną dla niego pełnię istnienia 80.
Powstaje jednak pytanie czy te uściślenia w metafizycznej koncepcji dobra usuwają
zarzut eudajmonizmu. Spór, jaki w tej kwestii rozegrał się choćby między M. A. Krąpcem i T.
Styczniem świadczy, że problem ten dalej jest kontrowersyjny81. Można w tej kwestii zająć
neutralne stanowisko, że metafizyczno-antropologiczna analiza dobra leży poza sporem
eudajmonizm personalizm (bezinteresowny) 82, albo mniej neutralne żądająć by uzasadnić
merytorycznie, że rozważania metafizyczno-antropologiczne pociągają z konieczności pogląd
eudajmonizmu 83. To jednak zdaniem T. Stycznia metafizyk wypowiadajÄ…c siÄ™ w sprawie
specyficzności moralności jako takiej, staje się etykiem i wtedy przenosi eudajmonizm
ontologiczny na etyczny.
Zdaniem T. Ślipki, metafizyczno-antropologiczne określenia dobra nie pociągają za sobą
zarzutu interesowności, albowiem pożądanie, naturalna skłonność (appetitus, inclinatio), jest
zawsze determinowana w swej treści naturą poznanego dobra. Jeśli jest to dobro osobowe
albo moralne, tym bardziej Dobro absolutne, godne szacunku ze względu na nie samo i jako
takie przez człowieka poznane, dążenie woli przybiera postać rozumnej akceptacji tego dobra
dla niego samego, czyli z samych głębin ludzkiego ducha wypływającej miłości 84.
1.0.4Inklinacje a dobro moralne
Św. Tomasz, przy określaniu dobra moralnego, obok odwołania się do pożądania
charakterystycznego dla każdego bytu, odwołuje się również do skłonności naturalnych
typowych dla natury ludzkiej. Wszystko to, ku czemu człowiek ma naturalną skłonność,
rozum w naturalny sposób pojmuje jako dobro i w następstwie uważa, że należy czynnie ku
niemu dążyć, a przeciwieństwo tego uznaje za zło i każe go unikać 85.
Koncepcja ujętego metafizycznie dobra jako tego, co każdy byt pożąda wyjaśnia
wprawdzie, że byt przygodny działa i jak to działanie jest możliwe, ale nie określa jeszcze
specyfiki działania moralnego, charakterystycznego dla bytu jakim jest osoba ludzka. Stąd
odwołanie się do inklinacji natury ludzkiej jest przywoływaniem antropologicznych podstaw
dobra i powinności moralnej. Dyskusja na tym, czy inklinacje naturalne mogą być podstawą
80
Tamże, s. 59.
81
Chodzi m.in. o następujące artykuły w: RF 31(1983) z. 2: M. A. Krąpiec, Decyzja bytem moralnym, s.
47-57; Tenże, O rozumienie bytu moralnego, s. 91-103; T. Styczeń, Spór z eudajmonizmem czy o eudajmonizm w
etyce?, s. 57-77; A. Szostek, Jeszcze o specyfice wartości moralnej. Na marginesie M. A. Krąpca: decyzja
bytem moralnym, s. 77-91, oraz w: RF 32(1984) z. 2: M. A. Krąpiec, O obiektywne podstawy moralności, s. 187-
195; T. Styczeń, O przedmiocie etyki i etyce, s. 167-187; A. Szostek, Wokół afirmacji osoby. Próby uściśleń
inspirowane dyskusjÄ… nad koncepcjÄ… etyki ks. T. Stycznia, s. 149-167. Zob. w pracy 4.2.3.
82
A. Wawrzyniak, Uwagi nie-etyka, RF 31(1983) z. 2, s. 104.
83
Tamże, s. 103.
84
Åšlipko, W poszukiwaniu prawdziwego Tomasza, jw., s. 10.
85
STh q. 94 a. 2.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
dla określenia dobra i powinności moralnej toczy się wraz z dyskusją o rozumienie prawa
naturalnego, czy też dyskusją o zasadę konstytutywną (normę czy kryterium) moralności. W
tym kontekście zasadę: to jest dobre, co jest zgodne z naturą ludzką, można przełożyć na
zasadÄ™: to jest dobre, co jest zgodne z naturalnymi inklinacjami ludzkimi.
U Św. Tomasza z Akwinu pisze J. Majka znajdujemy, jak słusznie zauważa F. M.
Schmölz86, trzy różne definicje prawa naturalnego, które dopiero rozważane Å‚Ä…cznie dajÄ…
zdaniem tego autora jego pełny obraz. Pierwsza z nich (participatio legis aeternae in
rationali creatura)87 ukazuje nam związek między prawem naturalnym i prawem wiecznym.
Wskazuje na jego zródło i normatywny charakter. Druga definicja (lumen rationis naturalis
quo discernimus quid sit bonum et quid malum)88 podkreśla rolę rozumu praktycznego jako
wykładnika prawa naturalnego i zaznacza jego personalistyczny charakter. Trzecie określenie
(inclinatio naturalis) albo (naturalis appetitus) sugeruje, że natura stanowi nie tylko
normatywny, ale i dynamiczny element prawa naturalnego89.
Św. Tomasz w uszczegóławianiu norm odwołuje się do inklinacji naturalnych. Porządek
nakazów prawa natury jest uzależniony od porządku naturalnych inklinacji (secundum
ordinem inclinationum naturalium est ordo praeceptorum legis naturae)90.
Pierwsza inklinacja naturalna jest według niego analogicznie wspólna wszystkim bytom.
Tak więc po pierwsze (primo inclinatio), istnieje w człowieku skłonność ku dobru
odpowiednio do natury, którą ma wspólnie z wszystkimi jestestwami (cum omnibus
substantiis). Chodzi mianowicie o to, że każde jestestwo pragnie zachowania swojego bytu
(substantia appetit conservationem sui esse) odpowiednio do swojej natury 91.
Druga inklinacja jest analogicznie wspólna człowiekowi i zwierzętom. Po drugie,
istnieje w człowieku skłonność ku temu, co jest bliższe jego gatunkowi, mianowicie ku temu,
co jego natura ma wspólne z innymi zwierzętami (cum ceteris animalibus). W myśl tego, co
[w prawie Justyniana] powiedziano, że do prawa naturalnego należy to, czego natura
nauczyła wszystkie zwierzęta (quae natura omnia animalia docuit), np. łączenia się
mężczyzny z kobietą, wychowanie dzieci itp. 92.
Trzecia skłonność jest specyficzna tylko dla człowieka. Po trzecie, istnieje w człowieku
skłonność ku dobru odpowiadającemu jego rozumnej naturze (secundum naturam rationis),
86
Schmölz, Das Naturgesetz und seine dynamische Kraft, jw..
87
STh I-II q. 91 a. 2.
88
Tamże.
89
J. Majka, Prawo naturalne w dokumentach Kościoła, RF 18(1970) z. 2, s. 36.
90
STh I-II q. 94 a. 2; w tłum. M. A. Krąpca, Człowiek i prawo naturalne, Lublin 1975, s. 208.
91
STh I-II q. 94 a. 2; w tłum. P. Bełcha, Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, t. 13, Prawo, Londyn
1986.
92
Tamże.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
która jest mu właściwa (sibi propria). I tak np. człowiek ma naturalną skłonność do tego, żeby
poznawać prawdę o Bogu (veritatem cognoscat de Deo) oraz do tego, żeby żyć w
społeczności (in societate vivat) 93.
Powyższe wyliczenie inklinacji naturalnych poprzedził św. Tomasz metafizycznym
określeniem dobra ( dobrem jest to, czego wszystko pożąda [i ku czemu dąży], dobro jest
celem ), przywołaniem pierwszej zasady synderezy ( dobro należy czynić ) oraz podaniem
związku inklinacji z rozumowym poznaniem dobra ( to, ku czemu człowiek ma naturalną
skłonność, rozum w naturalny sposób pojmuje jako dobro i w następstwie uważa, że należy
czynnie ku niemu dążyć ). Ten kontekst ujęcia inklinacji mógł chronić je przed
naturalistyczną, biologiczną interpretacją. Szczególnie chodzi o rolę rozumu w stosunku do
inklinacji naturalnych, czyli jego rolÄ™ w konstytuowaniu siÄ™ dobra i prawa moralnego. Jednak
same sformułowania inklinacji i pózniejsze posługiwanie się nimi przez niektórych tomistów
mogły sugerować taką interpretację i wywoływać jej krytykę.
Sformułowania te bowiem można było również rozumieć w sensie naturalistycznych
tendencji, albo przynajmniej w sensie immanentnych naturze dążeń do tego, co jest jej
spełnieniem. Jeśli więc pojęcie inklinacja naturalna , miało być pojęciem treściowo
bogatszym niż pojęcie dobro , cel , to jednak tym bardziej okazywało się trudnym do
właściwego ujęcia. Odwoływanie się do skłonności człowieka jako podstawy dobra i norm
moralnych, narażało się na zarzut biologizmu i przekreślania transcendencji osoby ludzkiej
Słowo inklinacja było wyrażane przez tomistów jako: skłonność , pęd , np. pęd
zachowania życia , jako pociąg np. pociąg płciowy 94. Terminy te, a szczególnie
przytaczane przykłady, dawały możliwość naturalistycznej ich interpretacji. Przyjrzymy się
bliżej niektórym ich określeniom. Pierwsza inklinacja określana jest jako skłonność do
zachowania bytu 95, jako skłonności, zmierzające do zachowania nas przy życiu i
zapewnienia pełnego rozwoju fizycznego 96, jako pęd do zachowania własnego życia,
własnego istnienia 97. Z zasadą tą wiążą autorzy obowiązki przyrodzone względem samego
siebie , zakaz samobójstwa, obowiązek czuwania nad zdrowiem ciała i duszy, prawo do
istnienia-życia, które jest bazą dla innych praw człowieka - osoby; z tego wynika zakaz
samobójstwa, zabójstwa, niedopuszczalność kary śmierci98.
93
Tamże.
94
Cz. Martyniak, Obiektywna podstawa prawa według św. Tomasza z Akwinu, Lublin 1949, s. 51; J.
Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza, Lublin 1986, t. I, s. 211, Krąpiec, Człowiek i prawo naturalne, jw.,
s. 206.
95
Martyniak, Obiektywna podstawa prawa, jw., s. 91.
96
Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza, jw., s. 210, 211.
97
Krąpiec, Człowiek i prawo naturalne, jw., s. 209.
98
Martyniak, Woroniecki, KrÄ…piec, jw.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
Drugą inklinację wspólną człowiekowi i zwierzętom określa się jako: pociąg płciowy
wyznaczający obowiązki przyrodzone względem naszego gatunku, mające na celu
utrzymanie rodu ludzkiego na ziemi a dotyczące życia rodzinnego ; jako skłonność do
płodzenia i wychowania dzieci , jako to, co sama natura nauczyła wszystkie zwierzęta,
mianowicie zespolenie się mężczyzny i kobiety i wychowanie dzieci 99.
Trzecia inklinacja specyficzna już dla człowieka to: skłonność do szukania prawdy, do
poznania ładu w świecie i odkrycia jego przyczyn . Wyznacza nam ona obowiązki
przyrodzone względem Boga; jest to skłonność do posiadania dóbr z dziedziny intelektualnej
i do poznania Boga . Obok tego sformułowania, przywołuje się tu też naturalną skłonność
człowieka do życia społecznego; skłonność do obcowania z bliznimi, porozumienia się z
nimi (...) okazywania im wzajemnej pomocy ; skłonność do życia społecznego: aby
człowiek w społeczności żył w pokoju , skłonność do życia w państwie, a nawet skłonność
do cnót.100.
Aatwo jest dostrzec choćby w przytoczonych określeniach trudności we właściwym
sformułowaniu inklinacji jako pewnych właściwości osoby ludzkiej, a nie jako immanentnych
danemu bytowi biologicznych tendencji. I tak np. Cz. Martyniak w ten sposób określa jedną z
naturalnych skłonności pisząc: Instynkt płciowy jest skłonnością natury ludzkiej i związek
mężczyzny z kobietą jest actio hominis irracjonalną, wspólną człowiekowi ze
zwierzętami 101. Jeżeli instynkt ten jest wspólny ze zwierzętami, to jest on brany
przyrodniczo, biologicznie, naturalistycznie. Oczywiście z tak ujętego instynktu nie można
wyprowadzić norm moralnych. W związku z tym, przytaczany autor wprowadza poprawkę,
że instynkt ten, by był normą, musi być uregulowany przez rozum (w instytucji
małżeństwa) i wówczas to, stawszy się actio humana równocześnie staje się przepisem
ustawy naturalnej 102. Dla człowieka bowiem właściwym działaniem, nie jest działanie
wynikające z popędu zwierzęcego, ale ten ostatni jest surowym materiałem, który powinien
dopiero być opracowany przez rozum, by stać się ustawą naturalną 103. To uregulowanie
przez rozum jest konieczne104, aby można było mówić o ustawie naturalnej. Stąd też z jednej
strony skłonności naturalne są podstawą norm, z drugiej strony mają być przez rozum
opracowywane, regulowane. Ustawa naturalna oznacza zatem stwierdza Cz. Martyniak
99
Tamże
100
Tamże. In omnibus hominibus est quidam naturalis impetus ad communitatem civitatis sicut et ad
virtutes Przytacza Cz. Martyniak z: In Polit., lib. l, ac. 1 in fine.
101
Martyniak, Obiektywna podstawa prawa, jw., s. 92.
102
Tamże, s. 90.
103
Tamże, s. 91.
104
STh I-II 94 2 ad 2.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
nie skłonności władz apetytywnych, lecz sądy rozumu praktycznego kierujące
człowiekiem w jego czynnościach, które mogą być regulowane przez rozum. Potrzebny jest
duży wysiłek inteligencji, by skłonności przetransformować na zasady ustawy
naturalnej 105.
Określenie roli rozumu w tym wysiłku przetransformowania, opracowania, regulowania
inklinacji naturalnych stało się wśród tomistów przedmiotem szerokiej dyskusji. Zdarza się
też tak, że mimo stanowiska o normotwórczej funkcji rozumu słusznego względem inklinacji
naturalnych, dalej formułuje się szczegółowe normy moralne w oparciu o immanentne, można
powiedzieć, biologiczne tendencje tych inklinacji. Tak np. omawiany wyżej autor w kwestii
czy poligamia jest czymś dobrym czy złym odpowiada, że gdyby na świecie liczba kobiet
była kiedyś nieproporcjonalnie większa od liczby mężczyzn rozum wskazywałby na
poligamiÄ™ jako rozwiÄ…zanie rozumne, a zatem zgodne z zasadami powszechnymi ustawy
naturalnej 106. Poligamia bowiem nie przekreśla, ale realizuje podstawowy cel instynktu
rozrodczego, a mianowicie zrodzenie i wychowanie dzieci. Nie jest ona zgodna jego
zdaniem jedynie z ubocznym celem małżeństwa , którym jest przyjazń między
małżonkami i utrzymanie pokoju w domu 107. Okazuje się więc w tym wypadku, że rozum
przy formułowaniu norm szczegółowych odwołuje się do biologicznie rozumianej prokreacji i
sytuacji społecznej braku mężczyzn w porównaniu z ilością kobiet. Mimo zaznaczania np.
przez Martyniaka w sprawie więzi małżeńskiej i prokreacji, że związek ten jest związkiem
ludzkim, a nie zwierzęcym, albowiem skłonność ludzka nie może być z samej natury rzeczy
skłonnością czysto zwierzęcą , to jednak ten sam autor formułuje stwierdzenie, że charakter
naturalny społeczności rodzinnej wynika z instynktu rozrodczego 108. W takiej terminologii
popełnia się dwa błędy, formułuje się inklinację w terminologii naturalistycznej, a następnie
przez stwierdzenie wynikania sugeruje się, że z instynktu rozrodczego wynikają prawa
moralne życia małżeńskiego i rodzinnego. Jeśli się nawet zastrzega przy tym, że skłonność
ludzka nie może być z samej natury rzeczy skłonnością czysto zwierzęcą, że rozmnażanie się
u bytu rozumnego powinno być rozumne to i tak nie jest jasne czym jest treściowo sama
skłonność ludzka i co w człowieku dla rozumu jest podstawą i kryterium formułowania norm
moralnych.
Prawo do przekazywania życia pojmowane było jednak tradycyjnie stwierdza M. A.
Krąpiec w sensie zbyt zawężonym. Życie człowieka jako osoby nie wyczerpuje się przecież
105
Martyniak, Obiektywna podstawa prawa, jw., s. 90.
106
Tamże, s. 109.
107
Tamże.
108
Tamże, s. 93.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
w sferze psychiczno-biologicznej (...) gdyż u podstaw dawania życia fizycznemu potomstwu
leży ogólna skłonność człowieka do w pełni osobowego, a więc nie redukowanego wyłącznie
do spraw płci, oddziaływania na osoby drugie, do wywierania wpływu na ich życie, do
przekazywania nie tylko życia biologicznego, lecz także różnorodnych treści intelektualnych i
przeżyciowych, z których składa się świat wewnętrzny jednostki ludzkiej 109. Inklinacja
przekazywania życia, to nie tylko rodzenie dzieci, ale wychowanie człowieka i należy ją brać
w ramach życia dla drugiego człowieka i w tym kontekście może się nawet realizować bez
fizycznego rodzicielstwa.
Mamy tu więc do czynienia z personalistyczną interpretacją inklinacji naturalnych, z
odchodzeniem od biologiczno-naturalistycznych określeń w kierunku terminologii
personalistycznej. By właściwie ująć pęd do zachowania i przekazywania życia , sięga się tu
do języka z opisu czy teorii osoby. Bez tego słowo skłonność może nieść treści irracjonalnej
siły instynktu (wspólnego człowiekowi ze zwierzętami). Oczywiście zasada, że inklinacje te
są analogiczne, specyficzne każdemu bytowi, a więc inklinacje zwierzęce i inklinacje natury
ludzkiej są różne, nie pozwalała traktować inklinacji w człowieku naturalistycznie. Niemniej
ta metodologiczna zasada sposobu traktowania inklinacji nie rozstrzygała jak z obserwacji
skłonności w człowieku przejść do sformułowania norm i to norm moralnych. Nawet jeśli w
ujęciu inklinacji naturalnych, udałoby się przezwyciężyć sformułowania naturalistyczne, to i
tak w ich określeniu pozostaje moment nie biologicznej, ale szerzej bytowej tendencji danej
natury do właściwego jej dobra. Związanie dobra z taką tendencją, może implikować jednak
jakiÅ› immanentyzm, naturalizm metafizyczny110.
Problematycznym też jest przejście od inklinacji naturalnych do sądów rozumu, do norm
moralnych. Ten akt rozumu i przedmiot tego aktu, podstawa norm, winny być bliżej
przeanalizowane. Chodzi o to czy podstawÄ… dla dobra moralnego, norm moralnych sÄ… same
inklinacje naturalne, czy dopiero ich odniesienie do celu ostatecznego albo godności osoby
pozwała ustalić jakie tendencje i odpowiadające im dobra są właściwe człowiekowi.
Analiza aktu rozumu w tych sformułowaniach jest zasadnicza. Człowiek może działać
w zgodności ze swymi skłonnościami jedynie wówczas, gdy działa zgodnie z rozumem; i
109
Krąpiec, Człowiek i prawo naturalne, jw., s. 212.
110
Z tego względu m. in. T. Styczeń, śledzi błąd naturalistyczny w etyce tomistycznej, nieuprawnionego
przejścia z jest do powinien . Błąd ten zauważony został przez D. Hume a, (Traktat o naturze ludzkiej, tłum.
Cz. Znamierowski, Warszawa 1963), i wyrażony w różnych sformułowaniach przez G. E. Moore a (Zasady
Etyki, jw.). Zob. Styczeń, Problem możliwości etyki, jw., s. 51-90; Doświadczalny punkt wyjścia etyki, jw., s.
42nn.; Biesaga, Zarys metaetyki, Kraków 1996, s. 29nn, 45nn. Zarzut błędu naturalizmu metafizycznego
stawiają etyce tomistycznej, inspirujący się filozofią I. Kanta, twórcy tzw. autonomicznej moralności czy też
nowej teologii moralnej . Zob. opracowanie krytyczne: A. Szostek, Natura rozum wolność, jw., s. 32nn,
145nn.
Tekst z: T. Biesaga, Spór o normę moralności, WN PAT, Kraków 1998, s. 130-137
odwrotnie, kiedy postępuje zgodnie z rozumem, tym samym postępuje zgodnie ze
skłonnościami, gdyż tylko żyjąc zgodnie z rozumem człowiek żyje prawdziwie po ludzku 111.
W tym ujęciu słabnie rola skłonności naturalnych na rzecz normatywnych funkcji rozumu.
Skłonności naturalne są wyraznie zaznacza T. Ślipko uzależnione od normatywnych
funkcji rozumu (słusznego) ustalającego ostatecznie, które działania wypływające sprawczo
ze skłonności naturalnych prowadzą do celu ostatecznego, a które zaś od niego odwodzą,
innymi słowy, które są moralnie dobre, które zaś złe. Zadania tego dokonuje rozum nie w
sposób arbitralny, czy wyłącznie intuicyjny, ale na podstawie obiektywnego stanu rzeczy 112.
Autor odrzuca więc możliwość by same inklinacje naturalne jako takie były podstawą
wartości czy powinności moralnej. Tu właśnie potrzebne jest inne kryterium, czy zasada
konstytutywna dobra moralnego. Jedni upatrują ją w sądach rozumu słusznego (ratio recta)
(L. Lehu, J. de Finance), inni szukajÄ… jej nie w samym usprawnieniu rozumu, lecz w tym co
on ujmuje a więc w istotowym porządku rzeczy (essentialis ordo rerum) (M. Liberatore), w
rozumnej naturze człowieka integralnie rozważanej (natura rationalis complete spectata) (V.
Cathrein, Gonzalez Moral), lub naturze osoby ludzkiej integralnej i celowościowo
uporządkowanej (T. Ślipko), w relacji aktów do celu ostatecznego (J. Mausbach, L. Taparelli,
J. Messner, F. Bednarski), czy też do godności, wartości wsobnej osoby (K. Wojtyła, T.
Styczeń, A. Szostek)113. To właśnie dopiero zgodność inklinacji z którymś z wymienionych
kryteriów istotne charakteryzuje etykę.
111
Martyniak, Obiektywna podstawa prawa, jw., s. 102.
112
T. Ślipko, Doświadczenie i celowość a podstawy etyki normatywnej, SPhCh 19(1983) nr 2, s. 211-212.
113
Ślipko, Zarys etyki ogólnej, jw., s. 194n, 277nn.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
9 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA15 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA10 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA16 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA8 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA12 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGAfilozofia skrypttKonrad Szocik Ateizm i etyka w filozofii Jaen Paul Sartre a(1)Harmonogram Wiedza o Kulturze Etyka i Filozofia II 1Etyka dla studentow filozofii zima 2008więcej podobnych podstron